اختلال کم توجهی – بیش فعالی که با نام – ADHD – Attention deficit hyperactivity disorder شناخته می شود؛ کودکان و نوجوانان را درگیر می کند و تا سنین بزرگسالی اثرات آن ادامه دارد. ADHD معمول ترین اختلال تشخیص داده شده در بین کودکان است. کودکان مبتلا به ADHD بیش فعال هستند. آن ها نمی توانند تکانه های خود را کنترل کنند و یا به عدم تمرکز مبتلا هستند. این رفتارها می تواند زندگی روزمره ی کودک و نیز زندگی تحصیلی او را تحت تاثیر قرار دهد.
شیوع این اختلال بیشتر در بین پسرها است تا دخترها. این اختلال 9.4 درصد در آمریکا بین کودکان و نوجوانان شایع است. بیش از 85% کودکان مبتلا به این اختلال در بزرگسالی ممکن است دچار اختلالات دیگری شوند. معمولا این اختلال توسط متخصصین در اوایل دوره ی ابتدایی، هنگامی که کودک نمی تواند به خوبی تمرکز کند، شناسایی می شود.
ADHD در بزرگسالان با مشکلات مدیریت زمان، منظم بودن، مشخص کردن اهداف و در قرار گرفتن در یک سمت شغلی، بروز می کند. این افراد در روابط، عزت نفس و اعتیاد هم دچار مشکلاتی هستند.
کودک مبتلا به ADHD
بیش فعالی
- نمی تواند یک جا به آرامی بنشیند و دائما در حال ورجه وورجه کردن است.
- به آرامی بازی کردن برایش دشوار است.
- همیشه در حال حرکت است، می دود، از دیوار و سایر اشیا بالا می رود. (خستگی ناپذیر به نظر می رسد.)
- بی وقفه صحبت می کند.
- انگار یک موتور همیشه در گردش دارد.
رفتار تکانشی
- نمی تواند صبر کند تا نوبت او بشود.
- جواب پرسش ها را در لحظه می دهد.
- صحبت دیگران را مکرر قطع می کند.
نشانه های ADHD در بزرگسالان:
معمولا با بیشتر شدن سن، نشانه ها تغییر می کند:
- فراموشی و دیرکردهای مداوم
- عصبانیت
- کم بودن عزت نفس
- مشکلات متعدد در کار
- ناتوانی در کنترل خشم
- رفتارهای تکانشی
- اعتیاد به اشیا و یا مواد مخدر
- نامنظم بودن
- به عقب انداختن کارها
- به راحتی ناامید شدن
- بی حوصلگی مداوم
- مشکل در تمرکز به هنگام خواندن
- تغییرات حالات روحی
- افسردگی
- مشکلات در روابط بین فردی
دلایل اختلال بیش فعالی – نقص توجه
- وراثتی: در صورتیکه یکی از اقوام درجه یک به این اختلال مبتلا باشد، ریسک ابتلا به اختلال عدم تمرکز و بیش فعالی در فرزندان خانواده بسیار زیاد می شود.
- تغییرات در مغز و دلایل بیولوژیکی: در افراد مبتلا به ADHD عدم تعادل در هورمون ها و یا فعالیت کم مرکز توجه در مغز وجود دارد.
- سوتغذیه، عفونت، سیگار، نوشیدن الکل و مصرف مواد مخدر به ویژه در مادران به هنگام بارداری می تواند در رشد مغز کودک تاثیر گذاشته و منجر به ADHD شود.
- در معرض مواد سمی قرار گرفتن رشد مغز را دچار مشکل می کند.
- آسیب های مغزی، بخصوص آسیب در قسمت جلوی مغز، مشکلاتی را در کنترل تکانه ها و احساسات منجر می شود.
باید بدانید که شکر، زیاد تماشا کردن تلویزیون، زندگی فقیرانه، مدارس ضعیف و آلرژی به خوراکی ها منجر به ADHD نمی شود. از این اختلال نمی توان جلوگیری کرد و درمانی هم ندارد. ولی تشخیص زودهنگام آن، با داشتن برنامه ای دقیق و منظم در راستای درمان اختلال می تواند کمک بسیاری به کودک برای مدیریت علایم ADHD شود.
نقص توجه و بیش فعالی در ایران
در تحقیقی که در اردیبهشت ماه ۱۳۸۵ در شیراز برای شیوع نقص توجه در بین ۱۳۱۱ کودک دبستانی انجام گرفت؛ تعداد ۱۱۱ نفر(۸/۵ درصد) دارای اختلال ترکیبی۶۸ نفر(۵٪/۲) دارای اختلال نقص توجه، ۶۶ نفر (۵٪) دارای اختلال بیش فعالی و تکانشگری بودند.
همچنین بخوانید : عوارض داروهای بیش فعالی در کودکان
یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی بیان کرده است که 5% تا 7% کودکان ایرانی دچار اختلال رفتاری بیش فعالی هستند . پسران تقریبا 4 برابر بیشتر از دختران مبتلا هستند.
دکتر منصور بهرامی در مصاحبه با ایرنا گفته است که این نسبت براساس آمار جهانی این اختلال است و می توان آن را به ایران تعمیم داد. به گفته ی ایشان، شیطنت، تعامل نداشتن با دیگران و بی پروایی را از مهم ترین علایم این اختلال دانست. کودکان مبتلا به بیش فعالی خطر را کمتر حس می کنند و به همین دلیل کمتر مواظب و مراقب خود هستند. وی همچنین به نقش ژنتیک و محیط در اختلال کم توجهی و بیش فعالی اشاره کرد.
در بین بزرگسالان مبتلا به ADHD علاوه بر این اختلال، اختلال های شخصیتی که مدل فکری این افراد، احساسات و سایر موارد را درگیر می کند، هم می تواند وجود داشته باشد. از جمله این اختلالات می توان به موارد زیر اشاره کرد:
اختلال شخصیت دوقطبی و اختلال تفکر وسواس گونه OCD- Obsessive Compulsive Disorder
اولین سوال قبل از درمان ADHD، این است که آیا اصلا تشخیص درست داده شده است یا خیر! زیرا عواقب تشخیص نادرست اختلال نقص توجه و بیش فعالی بخصوص در کودکان بسیار زیاد است. تشخیص صحیح و درمان مناسب برای کودکان مبتلا به ADHD حائز اهمیت است.
تشخیص اختلال نقص توجه و بیش فعالی ADHD در کودکان
درحالت کلی، کودکان تشخیصی برای اختلال ADHD دریافت نمی کنند، مگراینکه نشانه های اختلال نقص توجه و بیش فعالی در کمتر از ۱۲ سالگی دیده شود و منجر به مشکلات مشخصی در خانه و مدرسه شود.
در واقع هیچ تست بالینی دقیقی برای اختلال ADHD نیست ولی تشخیص می تواند شامل:
- تست های پزشکی: برای اینکه دلایل احتمالی دیگر اختلال شناخته شود.
- جمع آوری اطلاعات: شامل مشکلات پزشکی (سابقه ی بیماری ها در خانواده و خود شخص) و نیز گزارشات مدرسه
- مصاحبه یا پرسشنامه: برای اعضای خانواده و نیز معلمان کودک و سایر افرادی که کودک را بخوبی می شناسند، (مانند پدربزرگ و مادربزرگ یا مربی)
- استفاده از روش های تشخیصی مندرج در راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های ذهنی منتشر شده توسط انجمن روانشناسان
- شاخص های رتبه بندی ADHD: برای کمک به جمع آوری و ارزیابی اطلاعات در مورد کودک شما
تشخیص ADHD در کودکان با سنین پایین تر
نشانه های ADHD برخی اوقات در پیش دبستانی و یا در سنین پایین تر بروز می کند ولی تشخیص این اختلال در سنین پایین بسیار دشوار است. زیرا مشکلات تکاملی هم می تواند به دیرکرد در تکلم ختم شود که ممکن است به اشتباه، اختلال ADHD تشخیص داده شود.
به همین دلیل کودکان در سنین پیش دبستانی یا کمتر نیازمند تشخیص دقیق متخصصین در حوزه های مختلف بالینی، مانند روانشناس گفتاری یا متخصص تکامل کودک هستند.
تشخیص دقیق تر اختلال بیش فعالی و نقص توجه ADHD با تست ژنتیک
امروزه برای تشخیص دقیق تر این اختلال می توان از تست های ژنتیکی کمک گرفت. با دادن تست ژنتیک می توان به تشخیص دقیق تر این اختلال در هر سنی بخصوص سنین پایین تر کمک کرد.
سایر شرایطی که ممکن است با ADHD اشتباه گرفته شود:
حالت های مختلف پزشکی و درمانی وجود دارد که نشانه هایی مشابه به اختلال ADHD دارند. در اینجا به چند مورد از این حالات اشاره می کنیم.
- اختلال یادگیری و نیز مشکلات تکلم
- اختلالات خلقی مانند افسردگی یا خشم
- صرع
- مشکلات در بینایی یا شنوایی
- مشکلات طیف اوتیسم
- مشکلات پزشکی و یا دارویی که بر روی ذهن و رفتار یا تمرکز تاثیر می گذارد.
- اختلالات خواب
- آسیب های مغزی
- اوتیسم
روش های درمانی اختلال بیش فعالی و نقص توجه ADHD در کودکان
روش های درمانی ADHD برای کودکان شامل داروها، رفتار درمانی، مشاوره و خدمات آموزشی است. این فرآیندهای درمانی، می تواند بیشتر نشانه های ADHD را بهبود دهد، ولی راه حل درمانی نیست. اینکه چه روشی برای فرزند شما بهتر است، فرآیندی زمان بر است.
داروهای محرک برای اختلال ADHD
این روزها داروهای محرک، یکی از رایج ترین روش های درمانی اختلال نقص توجه و بیش فعالی است. به نظر می رسد که محرک ها باعث تفویت و متعادل سازی سطح مواد شیمیایی مغز (انتقال دهنده های عصبی) می شوند. این داروها به بهبود علایم و نشانه های ADHD، برخی اوقات در کوتاه مدت، کمک می کنند.
برای مثال:
آمفتامین ها: شامل دکستروآمفتامین (دکسدرین)، دکستروآمفتامین و لیزدکسامفتامین است.
متیل فندیت ها: شامل متیل فندیت و دگزمتیل فندیت است.
داروهای محرک، در دو فرم اثر کوتاه مدت و طولانی مدت در دسترس هستند. یک دوز از متیل فنیدیت با اثر طولانی مدت در دسترس است.
دوز درست دارو برای هر کودک متفاوت است، به همین دلیل فهمیدن دوز درست برای هر کودک به طور خاص زمانبر است. با توجه به عوارض جانبی دارو و رشد کودک ممکن است در طول دوره ی مصرف دارو، دوز تغییر کند. از دکتر در مورد عوارض جانبی احتمالی داروها حتما سوال کنید.
داروهای محرک و ریسک های مرتبط با سلامت کودک مبتلا به ADHD
برخی تحقیقات نشان می دهد که استفاده از داروهای محرک ADHD ممکن است منجر به مشکلات قلبی و یا مشکلات روانی خاصی شود، که می تواند نگران کننده باشد.
مشکلات قلبی
داروهای محرک ممکن است منجر به افزایش فشار خون یا افزایش ضربان قلب شود. اما سایر عوارض جانبی هنوز تایید نشده است. اگرچه دکتر باید وضعیت قلبی کودک و سابقه ی بیماری های قلبی در خانواده را قبل از تجویز هر دارویی چک کند. همچنین دکتر موظف است که در طول دوره ی استفاده ی کودک از دارو مرتبا او را مانیتور کند.
مشکلات روانی
داروهای محرک به ندرت منجر به تحریک ذهن فرد، علایم روان پریشی و یا مانیا در کودک را افزایش دهد. اگر کودک شما رفتاری جدید یا شدید در هنگام استفاده از داروهای محرک نشان داد، برای مثال: دیدن افراد یا اشیا غیرواقعی و یا شنیدن صداهای غیرواقعی، فورا با پزشک تماس بگیرید.
سایر داروها:
سایر داروهایی که برای درمان ADHD موثر است:
اتوموکستین (استراترا) داروی ضدافسردگی مانند بوپروپیون
گوانفاسین
کلونیدین (کاتاپرس،کاپوی)
تاثیر اتوموکستین و داروهای ضد افسردگی از سایر داروهای محرک بعد از مدت زمان بیشتری قابل مشاهده است، حتی ممکن است چند هفته طول بکشد تا بتوان اثر دارو را دید. برای کودکی که به دلیل مشکلات قلبی نمی تواند داروهای دیگری مصرف کند و یا ممکن است عوارض دارویی بسیار شدیدی را تجربه کند، مصرف این داروها بهتر است.
ریسک خودکشی در مبتلایان به اختلال بیش فعالی و نقص توجه ADHD
با اینکه ریسک خودکشی هنوز به اثبات نرسیده است، اما ممکن است به ندرت تفکرات خودکشی را در کودکان و نوجوانان کمی افزایش دهد. در صورت مشاهده ی علایم افسردگی و یا خودکشی فورا با پزشک کودک تماس بگیرید.
استفاده ی صحیح از داروها در کودک مبتلا به ADHD
بسیار مهم است که کودک دوز درست داروی تجویزی را مصرف کند. والدین ممکن است نگران محرک ها و ریسک اعتیاد و یا سومصرف دارو را داشته باشند، ولی تا زمانیکه مطابق دستور پزشک دارو مصرف شود، بی خطر تلقی می شود. همچنین نیاز است تا کودک مرتبا توسط پزشک ویزیت شود در صورت نیاز به تنظیم دوز دارو، این کار صورت گیرد.
از سوی دیگر، احتمال سواستفاده ی افراد دیگر از داروهای تجویز شده برای کودک مبتلا به ADHD وجود دارد. برای ایمن نگه داشتن داروهای کودک و اطمینان از دریافت دوز مناسب در زمان مناسب، این کارها را انجام دهید:
داروها را با دقت بدهید. کودکان و نوجوانان نباید به تنهایی مسئول گرفتن داروهای خود باشند.
داروها را در مکانی قرار دهید که قفل کودک داشته باشد. این داروها باید دور از دسترس کودکان نگهداری شود، زیرا مصرف یبش از حد داروهای محرک آسیب های جدی و کشنده به همراه دارد.
داروها را در دسترس کودک خود هنگام رفتن به مدرسه قرار ندهید. اگر نیاز است که در طول مدرسه از دارو استفاده شود، خودتان دارو را به مسئول مربوطه در مدرسه و یا مربی بهداشت تحویل دهید.
رفتار تراپی در مبتلایان به ADHD
کودکان مبتلا به بیش فعالی معمولا از رفتار تراپی و مهارت های ارتباط اجتماعی بهره ی بیشتری می برند. همچنین والدین این کودکان می توانند از مهارت های مشاوره ای و تربیتی که توسط روانشناسان و یا مراکز سلامت و بهداشت روان ارایه می شود نیز بهره مند شوند. برخی کودکان مبتلا به ADHD ممکن است از اختلالات اضطرابی و افسردگی هم رنج ببرند. در این مواقع، مشاوره می تواند به ADHD و نیز به مشکل موجود کمک کند.
مثال هایی از تراپی:
- رفتار تراپی: معلمان و والدین با یادگیری استراتژی تغییر رفتار، مانند سیستم پاداشی و زمان سپری شده، می توانند با موقعیت های دشوار کنار بیایند.
- آموزش مهارت های اجتماعی: می تواند برای یادگیری مهارت های رفتار اجتماعی به کودک کمک کند.
- آموزش مهارت های فرزندپروری: می تواند به والدین کمک کند تا درک رفتارهای فرزند و راهنمایی کردن فرزند برای آن ها میسر شود.
- تراپی خانوادگی: تراپی های خانوادگی می تواند به والدین و برادران و خواهران کمک کند تا با استرس های زندگی با فرد مبتلا به ADHD کنار بیایند.
بهترین نتیجه در تراپی مبتلایان به اختلال بیش فعالی و نقص توجه
بهترین نتیجه زمانی حاصل می شود که یک تیم متشکل از والدین، مربی ها و معلمان، تراپیست ها و روانشناسان باهم کار کنند. به شما توصیه می کنیم تا با مطالعه ی بیشتر در زمینه ی ADHD، خود را برای این مسیر آماده کنید. همراه معلمین و مربی های کودک خود شوید و با استفاده از منابع معتبر به آن ها کمک کنید تا مسیر آموزشی کودک شما هموارتر شود.
درمان دنباله دار
اگر فرزند شما تحت درمان برای اختلال ADHD است، باید به طور مرتب پزشک خود را ملاقات کند تا زمانیکه نشانه ها بهبود زیادی پیدا کند، و بعد از آن در نوبت های سه ماهه یا ۶ماهه، در صورتیکه نشانه ها به ثبات رسیدند، مراجعه کند.
اگر عوارض جانبی دارویی را مشاهده کردید، حتما با پزشک در میان بگذارید. این عوارض می تواند، کاهش اشتها و یا افزایش بی قراری باشد و یا اینکه نشانه های ADHD در کودک در مرحله ی اول درمان بهبود پیدا نکرد.
