تات ها یکی از کهنترین و اصیلترین گروههای قومی ایران هستند؛ مردمانی که ریشههایشان به قرنها پیش بازمیگردد. در گذشته، تات در واقع به اقوامی گفته میشد که زبانشان ریشه ایرانی داشت و آنها را از ترکزبانان متمایز میکرد.
اگرچه در مقایسه با برخی اقوام دیگر کمتر دربارهشان شنیدهایم؛ اما نقش آنها در شکلگیری هویت فرهنگی، زبانی و اجتماعی بخش قابل توجهی از فلات ایران قابلانکار نیست. در ادامه این مقاله، قصد داریم به بررسی ریشه، زبان و پراکندگی این قوم ارزشمند در ایران بپردازیم و شما را بیشتر با ایران اصیل آشنا کنیم.
تاتها چه کسانی هستند و ریشهشان چیست؟
قوم تات یکی از کهنترین گروههای زبانی-قومیتی ایران است که ریشه آنها به اقوام ایرانیزبان پیش از اسلام و حتی دوره اشکانی و ساسانی بازمیگردد. بهعبارت دیگر، تاتها از بازماندگان مستقیم جمعیتهای ایرانیزبان بومی ایران هستند که با گذر زمان با اقوام تازهوارد، یعنی ترکزبانان، همسایه شدند؛ اما هویت زبانی خود را تا امروز حفظ کردهاند.
نام «تات» در منابع تاریخی واژهای مربوط به یک قومیت خاص نیست؛ بلکه در گذشته، ترکان این واژه را برای اشاره به ایرانیان غیرترکزبان تحت سلطه خود بهکار میبردند. این واژه بعدها تبدیل به نام گروههایی شد که زبانشان ریشه ایرانی داشت. در دوران صفوی هم ایرانیان به دو گروه ترکها یا همان اهل شمشیر و تاتها و تاجیکها یا همان اهل قلم تقسیم میشدند.
از همین رو، میتوان گفت که تات بهمعنای قومی مشخص با یک دودمان مشترک نیست؛ بلکه یک نام زبانی-فرهنگی است. در مواجهه با ریشهیابی نیاکان خود، اگر نمیدانید چگونه بفهمیم اجداد ما چه کسانی هستند، میتوانید از طریق تست تبارشناسی نیاکان اطلاعات موثقی بدست آورید.
تاریخچه قوم تات
تات ها بخشی از جمعیتهای کهن ایرانیزباناند که ریشه آنها به اقوام ماد و دیگر ایرانیان شمالغربی بازمیگردد. زبان تاتی که امروز در نواحی محدودی از قزوین، زنجان، آذربایجان، اردبیل و برخی بخشهای طالقان، خراسان و… صحبت میشود، یکی از بازماندههای مستقیم زبانهای ایرانی میانه بهشمار میرود.
در دوران پیش از اسلام، مناطق گستردهای از شمال و شمالغرب ایران به زبانهای ایرانی شمالغربی سخن میگفتند. در واقع، قدمت قوم تات در ایران به آن زمان بازمیگردد. در قرون میانی، با مهاجرت و استقرار تدریجی قبایل ترکزبان در آذربایجان و قفقاز، زبان ترکی کمکم رو به گسترش رفت. در این دوره، بسیاری از ایرانیان بومی بهمرور ترکزبان شدند؛ اما گروهی هم زبان کهن خود را حفظ کردند.
این گروه بعدها توسط ترکان، تات نامیده شدند؛ واژهای که در اصل برای اشاره به افراد ایرانیزبان استفاده میشد. در دوران صفوی هم بهدلایل نظامی، جابهجاییهای جمعیتی و تقویت زبان ترکی در آذربایجان، گستره زبانی تاتی بیش از پیش محدود شد. با وجود این، برخی مناطق توانستند زبان، سنتها و اصالت تات ها را حفظ کنند.
با آزمایش ژنتیکی نیاکان (AncestryX)، برای بررسی مسیر مهاجرت اجداد پدری و مادری (هاپلوگروهها) و آگاهی از ترکیب ملیتی ژنهایتان کارکرد دارد. همچنین میتوانید با مشاهیر با دودمان مشابه خودتان آشنا شوید. برای کشف ریشههای ژنتیکی خود همین امروز مشاوره بگیرید.
برای دریافت مشاوره رایگان در زمینه تست های ژنتیکی متفاوت اطلاعات زیر را تکمیل کنید.
تات کجاست؟ تاتنشینهای ایران در کدام شهرها ساکن هستند؟
برخلاف تصور برخی، تات یک شهر یا منطقه مشخص نیست؛ بلکه عنوانی است برای گروهی از مردم که در چندین منطقه ایران زندگی میکنند. این پراکندگی جغرافیایی، بازتابی از تحولات هزارساله قومی و زبانی در منطقه است. در جدول زیر، به بررسی استانها و مناطق تاتنشین در ایران میپردازیم.
| استان | مناطق تاتنشین |
| قزوین | رودبار الموت، تاکستان، ابراهیمآباد |
| البرز | طالقان، اشتهارد |
| آذربایجان شرقی | هریس، روستای کرینگان، تات های تبریز |
| اردبیل | شال، برخی روستاهای خلخال |
| زنجان | خوئین |
| گیلان | رودبار و روستاهای اطراف |
| خراسان شمالی | روستاهای اطراف بجنورد |
| مرکزی | روستاهای اطراف اراک، تفرش |
| اصفهان | ابیانه |
| تهران | بخشهایی از کرج |
ناگفته نماند که علاوهبر قوم تات در ایران، برخی تات ها در خارج از ایران، در جمهوری آذربایجان و داغستان زندگی میکنند. این گروهها بهدلیل داشتن تاریخ متفاوت نسبت به تات های ایران، تفاوت ساختاری زبانی دارند.
زبان تاتی چه تفاوتی با فارسی و ترکی دارد؟
زبان تات ها یکی از کهنترین بازماندههای زبانهای ایرانی شمالغربی است و با پهلوی اشکانی، تالشی، کردی و گیلکی خویشاوندی دارد. این زبان از نظر ساختار، واژگان و ریشه تاریخی با زبان فارسی متفاوت است و از نظر تبارشناسی هیچ خویشاوندی با زبان ترکی ندارد. زبان و گویش تاتی، از نظر ریشه، دستور و واژگان، یکی از کهنترین زبانهای ایرانی است و نسبت به فارسی امروزی، قدیمیتر و محافظهکارتر محسوب میشود.
در واقع امروزه، واژگانی از زبانهای دیگر مانند عربی یا انگلیسی وارد فارسی شدهاند؛ در حالی که زبان تاتی، اصالت خود را کاملا حفظ کرده است. در مقابل، ترکی یک زبان غیرایرانی با ساختار کاملا متفاوت بهشمار میرود و تنها در اثر تماس فرهنگی و جغرافیایی، شماری واژه مشترک با فارسی یا تاتی پیدا کرده است.
از طرفی، زبان ترکی زیرمجموعهای از زبان آلتایی محسوب میشود؛ اما تاتی و فارسی، از خانواده هندواروپاییاند. بهطور کلی، تاتی از زبانهای ایرانی باستان است که متاسفانه این روزها، بهدلیل مهاجرت جوانان از روستا به شهر و نبود آموزش رسمی، در خطر انقراض قرار دارد.
جمعیت تاتهای ایران چقدر است و پرچم خاصی دارند؟
برآورد دقیق جمعیت تات های ایران بهطور رسمی ثبت نشده و دلیل اصلی آن این است که در سرشماریهای کشوری، قومیت یا زبان مادری تاتی بهصورت مجزا سنجیده نمیشود. البته، پژوهشهای دانشگاهی تخمینهایی زدهاند که طبق این تخمینها، جمعیت تاتها در ایران، حدود 300 هزار نفر است.
بهعبارت دقیقتر، تعداد گویشوران تاتی در ایران را 300 هزار نفر میدانند و جمعیت تاتتباران بسیار بیشتر از تعداد گویشوران فعلی است؛ چراکه بخش قابل توجهی از تاتها طی یک تا دو قرن گذشته ترکیزبان شدهاند.
اگر میخواهید بدانید که ریشههایتان به این قوم ارزشمند و اصیل برمیگردد یا نه، میتوانید از تست تبارشناسی نیاکان کمک بگیرید. این تست بهصورت علمی، شجرهنامه شما را در اختیارتان میگذارد و بهراحتی متوجه خواهید شد که کدام اقوام ایرانی و نواحی، در وراثت ژنتیکتان نقش دارند.
پرچم تات ها چیست؟
درباره پرچم تات ها هم باید بگوییم که بهطور رسمی و تاریخی، این قوم در ایران پرچم مخصوص به خود ندارند. دلایل آن شامل موارد زیر میشود:
- تاتها در طول تاریخ یک قوم سیاسی یا ایلی متمرکز نبودهاند؛ بلکه مجموعهای از جوامع روستایی، زبانی و محلی بودهاند که در مناطق پراکنده زندگی میکردند. به همین دلیل، نماد مشترکی مانند پرچم برای آنها شکل نگرفته است.
- هویت تات ها بیشتر هویت زبانی و فرهنگی است، نه سیاسی-قومی مشابه ترکها، کردها یا عربهای ایران.
البته در چند سال اخیر، تصاویری بهعنوان «پرچم قوم تات» در اینترنت دیده شده است؛ اما تمام این تصاویر غیررسمی است و هیچ پشتوانه تاریخی یا سازمانی ندارد.
تات ها؛ یکی از اصیلترین اقوام ایرانی را بشناسید
تات ها بخشی از ریشههای زبانی و فرهنگی ایراناند؛ مردمانی که زبان آنها یکی از نزدیکترین میراثها به ایران باستان است و سبک زندگیشان تصویر روشنی از تاریخ و فرهنگ روستایی ایران را به نمایش میگذارد. شناخت تاتها فقط آشنایی با یک قوم نیست؛ بلکه یادآوری این است که ایران شامل مجموعهای از فرهنگهای کوچک اما ارزشمند میشود که هریک نقش مهمی در هویت ملی ما دارند.
سوالات متداول
آیا تاتها همان تاتارها هستند؟
خیر؛ تات و تاتار دو گروه کاملا متفاوتاند. تاتار نام قومی ترکی-مغولی است که ریشهاش به قبایل ترک و مغول بازمیگردد؛ اما تات ها گروهی ایرانیزبان بودهاند.
آیا آذریها قبلا تات بودند؟
احتمال دارد برخی از آذریها ریشه در قوم تات داشته باشند؛ اما نمیتوان گفت همه آذریها تات بودهاند.
آیا زبان تاتی یک زبان واحد است یا مجموعهای از گویشها؟
تاتی مجموعهای از گویشهای مختلف است که شباهت خانوادگی دارند؛ نه یک زبان یکنواخت. هر گویش، بستهبه منطقهای که در آن استفاده میشود، تفاوتهای آوایی، واژگانی و صرفی خاص خود را دارد.
آیا تاتها در کشورهای دیگر هم حضور دارند؟
بله؛ علاوهبر ایران، در جمهوری آذربایجان و داغستان (روسیه) هم گروههایی با نام تات زندگی میکنند.
