در اختلال عقب ماندگی ذهنی (Intellectual Disability) / Mental Retardation، هوش و یا توانایی ذهنی افراد کمتر از حد متوسط است. این افراد مهارت های کمی برای انجام امور روزمره ی زندگی دارند. افراد عقب مانده ذهنی دارند، می توانند مهارت های جدید را یاد بگیرند ولی آموختن این مهارت ها بسیار کند خواهد بود. درجه ی کم توانی های ذهنی از از خفیف تا بسیار شدید متفاوت است.
فرد مبتلا به عقب ماندگی ذهنی چه محدودیت هایی دارد؟
- عملکرد ذهنی: اختلال در عملکرد IQ یا هوش، که توانایی یادگیری، تجزیه و تحلیل، تصمیم گیری و حل مساله را تحت تاثیر قرار می دهد.
- رفتارهای سازگارانه: این مهارت در زندگی روزمره بسیار اهمیت دارد، اختلال در این رفتارها، برقراری موثر ارتباط با دیگران، تعامل و همکاری با سایرین و همچنین مراقبت از خود را تحت تاثیر قرار می دهد.
تست تشخیص عقب ماندگی ذهنی
IQ یا میزان هوش از طریق آزمون های استاندارد هوش قابل اندازه گیری است. متوسط هوش 100 است؛ بیشتر مردم بین 85 تا 115 قرار دارند. به فردی که میزان هوش او از 75 کمتر باشد، کم توان ذهنی می گویند. در مقاله تست هوش، با معروف ترین تست های هوش آشنا شوید.
برای شناخت رفتارهای سازگارانه ی کودکان، یک متخصص باید مهارت های کودک را ارزیابی و به نسبت کودکان هم سنش، وضعیت او را بررسی کند. این ارزیابی بر اساس مهارت هایی مانند توانایی کودک در غذا خوردن، لباس پوشیدن، برقراری ارتباط با خانواده، دوستان، و ادراک آن ها انجام می گیرد.
آمار عقب ماندگی ذهنی در ایران
در ایران آمار دقیقی از افراد کم توان ذهنی وجود ندارد. ولی در گزارش آمار عقب ماندگی ذهنی سازمان بهزیستی در سال 88، بیش از یک میلیون و پانصد هزار نفر شناسایی شده اند که بیش از 2 درصد از جمعیت کشور آن زمان را در بر داشته است. اطلاعات خود را در رابطه با سایر اختلالات مغزی مثل نوروفیدبک افزایش دهید.
به گفته ی روانشناسان، این آمار بهزیستی فقط آمار خانواده هایی است که توان نگهداری از فرد عقب مانده را نداشته اند؛ بنابراین آمار عقب ماندگی ذهنی در ایران بسیار بیشتر از این حرف ها است. 85% افراد مبتلا، به نوع خفیف عقب ماندگی دچار هستند. این افراد برای یادگیری مهارت ها زمان بیشتری را نیاز دارند؛ آن ها با حمایت صحیح می توانند در بزرگسالی مستقل زندگی کنند.
علائم کودکان کم توان ذهنی چیست؟
نشانه های گوناگونی برای کم توانی ذهنی در کودکان وجود دارد. این علایم ممکن است در دوران نوزادی قابل شناسایی باشند؛ اما در برخی مواقع تا سن مدرسه مشخص نمی شوند. بروز این نشانه ها در سنین پایین تر به شدت بیماری باز می گردد. نشانه های معمول عقب ماندگی ذهنی عبارتند از:
- چرخیدن، نشستن، چهار دست و پا رفتن و راه رفتن با تاخیر
- مشکل در تکلم
- کند بودن در یادگیری مهارت های دستشویی رفتن، لباس پوشیدن و غذا خوردن
- عدم تمرکز و یادآوری مسائل
- عدم توانایی در درک نتیجه ی حرکات (مثلا لمس اشیای داغ)
- مشکلات رفتاری از جمله برافروختگی ناگهانی
- مشکل در زمینه ی فکر کردن منطقی و حل مسائل
در کودکانی که کم توانی ذهنی شدید دارند، سایر مشکلات سلامتی مانند تشنج، اختلالات رفتاری (عصبانیت، اوتیسم و … )، حرکتی، بینایی و شنوایی نیز دیده می شود.
دلایل ابتلا به کم توان ذهنی
هر موردی که مانع رشد طبیعی مغز شود، منجر به عقب ماندگی ذهنی می گردد؛ با این حال دلایل مشخصی برای این اختلال وجود دارد که به ترتیب اهمیت عبارتند از:
- ژنتیک: اختلالات ژنتیکی مانند سندروم داون و یا سندروم فرجایل
- مشکلات در دوران بارداری: مصرف الکل و مواد مخدر یا داروهای خاص، تغذیه ی نامناسب و یا بیماری های واگیردار
- مشکلات در هنگام تولد نوزاد: اگر اکسیژن کافی به نوزاد نرسد و یا نوراد نارس به دنیا بیاید می تواند منجر به ناتوانی ذهنی شود.
- بیماری ها و یا صدمات فیزیکی: بیماری هایی مانند مننژیت و یا سرخک می تواند منجر به عقب ماندگی ذهنی شود. صدمات مغزی شدید، سوتغذیه ی شدید، عفونت در سر، در تماس بودن با مواد سمی و یا استفاده از مواد مخدر می تواند منجر به ناتوانی ذهنی شود.
- دلایل ناشناخته
آیا می توان از ناتوانی ذهنی جلوگیری کرد؟
برای کاهش ریسک ابتلا به عقب ماندگی ذهنی، می توان شرایط محیطی را کنترل کرد.
- عدم مصرف الکل و انواع مواد مخدر
- تغذیه ی مناسب در دوره ی بارداری
- واکسینه شدن در برابر بیماری های خطرناک
می توانند ریسک ابتلا به این اختلال را کاهش دهد. انجام تست های ژنتیکی پیش از بارداری، برای خانواده هایی که سابقه ی عقب ماندگی ذهنی دارند؛ ضروری است.
راه های تشخیص عقب ماندگی ذهنی
اگر ظاهر فیزیکی نوزاد طیعی نباشد؛ پیشنهاد می شود تست های متابولیکی و ژنتیکی جهت تشخیص بیماری روی کودک انجام گیرد. نوار مغزی EEG نیز یکی از راه های تشخیص اختلال عقب ماندگی ذهنی است. علاوه بر این موارد؛ تست ژنتیک، مطمئن ترین راه برای تشخیص این بیماری است.
در کودکانی که رشد کند دارند؛ پزشک علاوه بر تست ژنتیک، تست های دیگری مانند تست شنوایی و بینایی را روی کودک یا مادری که قصد بارداری دارد؛ انجام می دهد.
روند درمان عقب ماندگی ذهنی
- پرسش و تحقیق درباره وضعیت کودک از والدین
- بررسی و مشاهده ی حالات کودک
- انجام تست هوش و سازگاری رفتاری
توجه داشته باشید که شرایط محیطی، درصد خطای تست ها و درستی مشاهدات بر نتایج تاثیر گذارند. تنها راه دقیق بررسی کم توان ذهنی کودک، تست ژنتیک است که در لحظه ی تولد هم می توان آن را انجام داد. تشخیص به موقع این اختلال کمک می کند تا رفتارها و مدل های تربیتی و برنامه های آموزشی موثری برای کمک به این کودکان داشته باشید.
چگونه می توان به کودک کم توان ذهنی کمک کرد؟
- اطلاعات خود را درباره عقب ماندگی ذهنی ارتقا دهید. هرچه بیشتر بدانید، بهتر می توانید مهارت تربیتی خود را ارتقا دهید و برای تربیت کودک آماده شوید.
- کودک را برای داشتن استقلال تشویق کنید. راهنمایی های لازم را بکنید و به کودک اجازه دهید تا علاوه بر انجام کارهای خودش، چیزهای جدیدی را تجربه کند.
- وقتی که کودک کار درستی را انجام داد؛ بازخورد مثبت نشان دهید.
- بگذارید کودکان در فعالیت های جمعی شرکت کند. او را در کلاس های هنری ثبت نام کنید تا بتواند یک مهارت کسب کند.
- در برنامه های کودک مشارکت کنید. از آموزگاران کودک در مورد پیشرفت و عملکرد کودک بپرسید و با کودک هر چه را که در مدرسه یاد می گیرد تمرین کنید.
- با والدینی که کودکان کم توان ذهنی دارند، در تماس باشید تا تجربیات خود را باهم در میان بگذارید و نیز حمایت عاطفی دریافت کنید
