مردم فارس بیش از نیمی از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند. این مردمان از دوران باستان تا کنون نقش برجسته‌ای در تاریخ، فرهنگ و جامعه ایران را ایفا کرده‌اند.
قوم فارس ایران عمدتا در استان‌های اصفهان، یزد، فارس، کهگیلویه و بویراحمد، هرمزگان و بخش‌هایی از خراسان ساکن هستند.
البته بحث‌هایی هم پیرامون نژاد فارس و اینکه اساسا قوم فارس وجود ندارد در جریان است.
در این مقاله علاوه بر پرداختن به این مسئله که فارس ها چه کسانی هستند، به ویژگی‌های فرهنگی، تاریخی و زبانی این قوم میپردازیم. با ما همراه باشید.
مردم فارس چه کسانی هستند؟
مردم فارس از بازماندگان تمدن ایلامی (عیلامی) و آریایی هستند که حدود 2000 سال پیش از میلاد مسیح در داخل فلات ایران ساکن شدند.
نژاد مردم فارس ترکیبی از اقوام گوناگون باستانی است و نقطه مشترک این قوم و در واقع اصلی‌ترین خصوصیت فارس ها، زبان فارسی (از گروه زبان های هند و اروپایی) است. در حال حاضر فارسی زبانان در کشورهای ایران، افغانستان، تاجیکستان و بخش‌هایی از ازبکستان زندگی می‌کنند.
جمعیت قوم فارس در ایران حدود %51 است. علاوه بر مردم فارس، قومیت‌های دیگر ایران نیز به دلیل مهاجرت به شهرهای بزرگ و یا رسمی بودن زبان فارسی به این زبان صحبت می‌کنند. برای آشنایی بیشتر مقاله اقوام ایرانی را مطالعه نمایید.
آیا قوم فارس وجود ندارد؟
یکی از بحث‌های بی‌شماری که در سال‌های اخیر پیرامون نژاد فارس شکل گرفته این است که به اعتقاد عده‌ای اساسا قوم فارس وجود ندارد. حال ببینیم این گزاره درست است یا خیر.
به اعتقاد برخی، قوم فارس ایران یک قوم واحد و جدا مانند قوم ترک، لر، کرد و غیره نیست. به اعتقاد آن‌ها، هر کسی که از قومیت‌هایی با زبان‌های جدا مانند ترک یا کرد نیست، فارس است.
اما نمی‌توان مثلا گیلکی ها را با لرها در یک دسته‌ی قومیتی قرار داد و این دو گروه‌های قومیتی جدایی هستند.
برخی دیگر لرها، بلوچ ها، مازنی ها و گیلک ها را فارس نمی‌دانند اما یزدی ها، اصفهانی ها، تهرانی ها و اهالی استان فارس و فارسی زبانان استان های جنوبی را جزو مردم فارس میدانند.
اما به طور کلی پاسخ به این سوال که «آیا قوم فارس وجود ندارد؟» پیچیده و چندوجهی است و به نگرش و تعریف ما از واژه قوم بستگی دارد.
- دیدگاه تاریخی: اگر بخواهیم تاریخ را بررسی کنیم می‌بینیم که بدون شک، گروهی از مردم با هویت فرهنگی و زبانی مشترک در منطقه فارس ساکن بوده‌اند که نقش مهمی در شکل‌گیری تمدن ایران و فرهنگ ایرانی ایفا کرده‌اند. پس می‌توان آن‌ها قوم فارس ایران را نامید.
- دیدگاه زبانی: یکی از شاخص‌ترین خصوصیت فارس ها، زبان فارسی است. این زبان که در طی هزاران سال تکامل یافته، دربرگیرنده گویش‌ها و لهجه‌های مختلفی در سراسر ایران است. پس هم می‌توان طایفه فارس را اهل این قومیت دانست و هم دیگر گویشوران زبان فارسی را.
- دیدگاه فرهنگی: مردم فارس دارای فرهنگ و آداب و رسوم مشترکی هستند. این جمعیت قوم فارس در ایران در زمینه‌های مختلفی از جمله ادبیات، موسیقی، هنر، غذا، پوشاک و حتی اعتقادات دینی اشتراکات فرهنگی دارند.
- دیدگاه هویت ملی: در دوران مدرن، با شکل‌گیری دولت-ملت ایران، بسیاری از مردم ساکن این کشور، فارغ از قومیت، خود را ایرانی میدانند. در این چارچوب، می‌توان قوم فارس ایران را به عنوان یکی از اقوام تشکیل‌دهنده هویت ملی ایران تلقی کرد.
بنابراین، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که با توجه به تاریخ، پیشینه قوم فارس و خصوصیت فارس ها قومی با این عنوان قابل تعریف است.
هرچند همچنان تعریف قوم و جایگاه آن در هویت ملی و ساختار سیاسی-اجتماعی ایران، موضوعی پیچیده و قابل بحث است.
نکته مهم این است که به تنوع و گوناگونی درون هر گروه قومی توجه داشته باشیم. افراد مختلفی با پیشینه و تجربیات گوناگون می‌توانند ذیل عنوان مردم فارس قرار بگیرند.
پیشینه قوم فارس
همانطور که پیشتر گفتیم نژاد مردم فارس ترکیبی از اقوام باستانی فلات ایران است.
عموما تصور می‌کنند که آریایی ها ساکنان اصلی ایران زمین بوده‌اند، در حالی که اقوام گوناگونی پیش از ورود آن‌ها در این منطقه زندگی می‌کردند.
گوتی ها، لولوبی ها، ایلامی ها، کاسپی ها، کاسیان، اورارتوها و ماناییان از جمله اقوامی بوده‌اند که مدت‌ها پیش از مهاجرت آریاییان به فلات ایران در این منطقه زندگی می‌کردند.
پس از سقوط تمدن ایلام و مهاجرت آریایی ها کم کم گروه‌های مختلف آریایی غالبیت جمعیت ایران را تشکیل دادند. قدرتمندترین این گروه‌ها، پارس ها بودند که در استان فارس امروزی تمدن پارس را بنیان نهادند.
آریایی ها تقریبا با تمامی اقوام ایرانی ترکیب شدند و در حال حاضر همه‌ی آن‌ها جد قوم فارس به حساب می‌آیند.
به طور کلی، سرزمین ایران مهد تمدن‌های بزرگی بوده است. به عنوان بخشی از جاده ابریشم میزبان اقوام دیگر شده و در جنگ‌ها مورد هجوم مردمان دیگر قرار گرفته است. بنابراین طبیعی است که ترکیب نژادی قومیت‌های این منطقه (مانند مردم فارس) بالا و متنوع باشد.
آیا می‌دانستید که می‌توانید با انجام آزمایش ژنتیکی نیاکان (AncestryX)، اطلاعاتی همچون ترکیب ملیتی و مسیر مهاجرت اجدادی خود را به دست بیاورید؟ برای آشنایی بیشتر و دریافت مشاوره ژنتیک رایگان کلیک کنید.
زبان، پیوند مردم فارس
گفتیم که مهم‌ترین خصوصیت فارس ها، زبان فارسی است که در این بخش بیشتر با آن آشنا می‌شویم. این زبان در افغانستان به نام دری و در تاجیکستان به نام تاجیکی شناخته می‌شود.
سه مرحله تکاملی زبان فارسی عبارت است از:
- فارسی باستان
- فارسی میانه
- فارسی نو
در طی این تکامل زبان فارسی هخامنشی که به خط میخی نوشته می‌شده به زبان پهلوی فرگشت یافته که به خط پهلوی کتابت می‌شده است.
در پی حمله اعراب به ایران، زبان پهلوی تحت تاثیر زبان عربی قرار گرفته و الفبای عربی نیز جایگزین خط پهلوی شده است.
ورود واژگان زبان‌های اروپایی و ساده‌سازی دستور زبان نیز در دوره زبان فارسی نو، یعنی پس از قاجاریه صورت گرفته است.
در سراسر ایران به جز مناطق کردنشین و ترک‌نشین، زبان فارسی دارای گویش‌های بومی متفاوتی است.
این گویش‌ها، در عین حال که ریشه در زبان فارسی دارند، از نظر آوایی، واژگانی و دستوری تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند و هر کدام هویت و ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارا هستند.
برخی از مهم‌ترین گویش‌های زبان فارسی عبارتند از:
- گویش‌های غربی: گویش‌های لری، کردی، بختیاری، کهگیلویه و بویراحمدی و…
- گویش‌های مرکزی: گویش‌های تهرانی، اصفهانی، یزدی، قمی و…
- گویش‌های شرقی: گویش‌های خراسانی، سیستانی، بلوچی و…
- شمالی: شامل گویش‌های گیلکی، مازنی، تاتی و…
پرشین یا ایرانی؟
واژه فارسی یا پارسی به معنای «از پارس» در متون یونانی و حتی بخش‌هایی از عهد عتیق کتاب مقدس نیز ذکر شده است. گاهی غربی‌ها از کلمه «پرشیا» برای اشاره به کشور ایران و «پرشین» برای اشاره به ایرانیان استفاده می‌کنند که صحیح نیست!
حتی با اینکه برای سالیان دراز خود مردمان این کشور، سرزمین‌شان را به نام «ایران» خطاب می‌کردند، «پرشیا» نام رسمی ایران در جهان غرب تا پیش از سال 1935 بوده است.
در 21 مارس 1935، پادشاه وقت ایران، رضا پهلوی از جامعه جهانی به طور رسمی درخواست کرد تا از واژه صحیح «ایران» استفاده کنند. زیرا پارس ها تنها یکی از گروه های جمعیتی ایران هستند و به همین دلیل اطلاق واژه «ایران» و «ایرانی» درست‌تر است.
تاریخ مردم فارس
تاریخ طایفه فارس به هزاران سال قبل بازمی‌گردد و برای اینکه بدانیم فارس ها چه کسانی هستند، ابتدا باید تمدن های باستانی ایران را بشناسیم.
تمدن ایلام (هَتَمَتی)
قبل از ورود آریایی ها به ایران، منطقه فارس تحت حکومت ایلامیان بود. ایلام یا عیلام یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های فلات ایران در حدود 4000 سال قبل از میلاد بوده است که البته خودشان نام هتمتی را بر روی خود نهاده بودند.
جالب است بدانید که کوروش تمدن هخامنشی را بر پایه تمدن ایلام و در پایتخت قدیمی آن‌ها، شهر انشان بنا نهاد.
آریایی ها
عموما ریشه نژاد مردم فارس را به اقوام آریایی نسبت می‌دهند که در حدود 3000 سال قبل از میلاد مسیح از قفقاز و یا آسیای مرکزی به داخل فلات ایران مهاجرت کردند و در نواحی مختلف این سرزمین مستقر شدند.
جد قوم فارس در جای جای ایران، دولت-شهرها و حکومت‌های محلی تشکیل دادند. برای مثال، قبایل ماد در غرب ایران چنین حکومت‌هایی تشکیل دادند و پس از مدتی توانستند دیگر اقوام از جمله پارس‌ها را تحت سلطه خود درآورند.
هخامنشیان
پارس ها (اصلی‌ترین ریشه جمعیت قوم فارس در ایران) اولین امپراطوری بزرگ ایرانی را 550 سال پیش از میلاد در استان فارس امروزی بنا نهادند.
کوروش بزرگ، بنیان‌گذار سلسله هخامنشی، از طایفه فارس بود و توانست با استفاده از هوش سیاسی و نظامی خود، امپراطوری گسترده‌ای را از مصر تا هند ایجاد کند.
این دوره به عنوان دوره طلایی تاریخ مردم فارس شناخته می‌شود و آثار باستانی چون پرسپولیس و پاسارگاد یادگارهای مهم این دوران هستند.
ساسانیان
با حمله اسکندر مقدونی، طایفه فارس قدرت را از دست دادند اما بار دیگر در سال 224 میلادی با روی کار آمدن ساسانیان به اوج قدرت و شکوفایی رسیدند.
اردشیر بابکان، بنیان‌گذار این سلسله، توانست با متحد کردن مردم فارس امپراتوری مقتدری ایجاد کرد که تا حمله اعراب مسلمان به ایران باقی ماند.
سامانیان
سامانیان، سلسله‌ای تاجیک‌تبار از مردم فارس بودند که در قرن نهم و دهم میلادی بر بخش بزرگی از خراسان و ماوراءالنهر حکومت می‌کردند.
سامانیان به عنوان یکی از قدرتمندترین سلسله‌های ایرانی در دوره اسلامی شناخته می‌شود و نقش مهمی در احیای فرهنگ و تمدن ایرانی-اسلامی ایفا کرده است.
در دوره سامانیان، پایتخت‌شان، شهر بخارا به مرکز علمی و فرهنگی بزرگی تبدیل شد.
برخی از پژوهشگران آنان را از تبار اشکانیان و برخی دیگر از تبار ساسانیان میدانند. در هر دو صورت آن‌ها سلسله‌ای ایرانی بودند.
صفاریان
صفاریان یکی دیگر از سلسله‌های ایرانی‌تبار پس از اسلام بوده است. بنیان‌گذار این سلسله، یعقوب لیث صفاری بود که زبان فارسی را رسمی و دستور داد در کاخش تنها به این زبان صحبت شود.
این دودمان نیز خود را به ساسانیان نسبت میدادند و در زمان خود، فرهنگ و هنر ایرانی را بسیار ارج نهادند.
فرهنگ و هنر مردم فارس
فرهنگ و هنر طایفه فارس، گوهری درخشان در تاریخ ایران زمین است. این سرزمین کهن، مهد تمدن‌ها و خاستگاه نامداران عرصه هنر و ادب بوده که در این بخش به قسمتی از آن میپردازیم.
زبان و ادبیات
پیشتر در مورد زبان فارسی و گویش‌های گوناگونش گفتیم. زبانی هند و اروپایی و بسیار غنی که با هویت نژاد فارس گره خورده است.
یکی از مهم‌ترین پایه‌های زبان فارسی، اشعارش هستند که گنجینه آن به شمار می‌روند. شعر فارسی در تمام دنیا معروف و شاعرانش از افراد جاودان دنیای ادبیات هستند.
شاعرانی چون رودکی، فردوسی، حافظ، سعدی، خاقانی و … که با سرودن اشعار در حفظ این زبان کوشیدند. همانطور که حکیم ابوالقاسم فردوسی درباره شاهکار ادبی خود، شاهنامه می‌گوید:
بسی رنج بردم در این سال سی عجم زنده کردم بدین پارسی
این اثر حماسی و ملی به حفظ میراث و پیشینه قوم فارس کمک شایانی کرده است.
هنر
ایران کشوری غنی به لحاظ هنری است. این هنر در طول تاریخ، تحت تأثیر تمدن‌های مختلفی از جمله بین‌النهرین، مصر، یونان، روم و هند قرار گرفته و در عین حال، هویت و ویژگی‌های منحصر به فرد خود را حفظ کرده است.
معماری، نقاشی، خوشنویسی، سفالگری و قالیبافی از جمله هنرهای مردم ایران هستند که تمامی اقوام این کشور در آن‌ها سهم دارند.
مردم فارس هم در شکوفایی این هنر نقش بسزایی داشتند. مثلا هنر خاتم‌کاری که از جمله هنرهای ظریف و چشم‌نواز ایرانی است و در استان اصفهان رواج دارد. هنرمندان این رشته با استفاده از قطعات ریز چوب، فلز و استخوان، نقش‌ها و طرح‌های زیبایی را خلق می‌کنند.
نگارگری، مینیاتوری، موسیقی و آشپزی نیز از دیگر هنرهای قوم فارس ایران است.
آداب و رسوم
یکی از مهم‌ترین راه‌ها برای اینکه بدانیم فارس ها چه کسانی هستند بررسی آداب و رسوم این مردم است. در حال حاضر اکثریت میراث‌داران نژاد فارس شیعه مذهبند؛ بنابراین، ترکیبی از میراث پارسی و اسلامی فرهنگ این قوم را تشکیل داده است.
اعیاد باستانی همچون عید نوروز و شب چله از جمله مهم‌ترین آداب و رسوم مردم فارس است. البته جد قوم فارس مراسمات بیشتر همچون جشن‌های تیرگان، مهرگان و سده داشتند که امروزه تنها بخشی از جمعیت قوم فارس در ایران این اعیاد را برگزار می‌کنند.
مراسمات مذهبی نیز مانند عید غدیر، عید قربان، عید مبعث و محرم توسط این مردمان بسیار باشکوه برگزار می‌شود.
بخشی از مردم فارس نیز زرتشتی‌اند و اعیاد مربوط به خود را جشن می‌گیرند و رسوم خود را حفظ کرده‌اند.
وضعیت فعلی قوم فارس
همانطور که پیشتر هم بیان شد بر سر اینکه دقیقا فارس ها چه کسانی هستند و چه گروه‌هایی جزو نژاد فارس طبقه‌بندی می‌شود بحث‌هایی در جریان است اما در اینجا ما آنچه را اکثریت بر آن تجمیع نظر دارند، بیان می‌کنیم.
استان فارس
استان فارس که در جنوب غربی ایران قرار دارد، به عنوان خاستگاه اصلی مردم فارس شناخته می‌شود و مرکز آن شهر شیراز است.
فارس از نظر تاریخی و فرهنگی یکی از مهم‌ترین استان‌های ایران است و به همین دلیل بخش عمده جمعیت قوم فارس در ایران (حدود 5 میلیون نفر) ساکن آن هستند.
شهر شیراز نیز به دلیل آثار تاریخی، فرهنگی و ادبی خود از جمله تخت جمشید، آرامگاه حافظ و سعدی شهرت دارد.
استان های بوشهر و هرمزگان
این دو استان جنوبی ایران نیز نژاد مردم فارس را دارند. این استان‌ها به دلیل قرار گرفتن در سواحل خلیج فارس، دارای اهمیت استراتژیک و اقتصادی زیادی هستند.
بخش بزرگی از جمعیت 1 میلیون 600 هزار نفری استان بوشهر را مردم فارس تشکیل می‌دهند. این استان به دلیل صنعت نفت و گاز و بندرهای تجاری خود حائز اهمیت است.
استان هرمزگان با مرکزیت بندرعباس جمعیتی حدود 1 میلیون 800 هزار نفر دارد. جمعیت این استان علاوه بر قوم فارس شامل اعراب، قوم بلوچ و حتی ایرانیان آفریقایی تبار نیز می‌شود.
استان اصفهان
استان اصفهان یکی از مهم‌ترین مراکز تمدن ایرانی و نژاد فارس است. این استان با مرکزیت شهر اصفهان، به دلیل آثار تاریخی و فرهنگی فراوان خود از جمله میدان نقش جهان، سی و سه پل و پل خواجو شهرت دارد.
جمعیت استان اصفهان حدود 5 میلیون و 500 هزار نفر است است که بیشتر آن‌ها را مردم فارس تشکیل می‌دهند.
شهر اصفهان نیز یکی از پایتخت‌های پیشین ایران است و هنوز هم جزو کلا‌شهرهای مهم این کشور به حساب می‌آید.
استان های خوزستان و چهارمحال و بختیاری
این دو استان نیز میزبان جمعیت قابل توجهی از قوم فارس هستند. خوزستان جمعیتی بالغ بر 4 میلیون و 700 هزار نفر دارد.
این استان به دلیل دارا بودن منابع نفت و گاز یکی از مهم‌ترین استان‌های اقتصادی ایران به شمار می‌رود.
استان چهارمحال و بختیاری نیز با جمعیتی یک میلیون نفری میزبان قوم فارس به همراه دیگر اقوام ایرانی است.
استان یزد
استان یزد با جمعیتی 1 میلیون و 300 هزار نفر یکی دیگر از مناطقی است که مردم فارس در آن ساکن هستند.
یزد به دلیل معماری خاص کویری، بادگیرها و بافت تاریخی منحصر به فرد خود مشهور است.
استان خراسان
استان خراسان که امروزه به سه استان خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی تقسیم شده است، از جمله مناطقی است که مردم آن نژاد فارس دارند.
بر اساس آمارها، جمعیت استان خراسان رضوی حدود 7 میلیون نفر است و زبان فارسی به عنوان زبان رسمی و رایج در این استان استفاده می‌شود. مرکز این استان یعنی شهر مشهد نیز پایتخت مذهبی ایران است.
استان خراسان جنوبی که مرکز آن شهر بیرجند است با جمعیتی 800 هزاز نفری از نظر تاریخی و فرهنگی مهم است. مردم فارس اکثریت جمعیت این استان را تشکیل می‌دهند.
استان خراسان شمالی با مرکزیت شهر بجنورد، دارای تنوع قومی و فرهنگی است که شامل فارس ها، کردها و ترک ها می‌شود. برای آشنایی بیشتر با قوم ترک و گروه‌های مختلف آن کلیک کنید.
منطقه خراسان در دوره‌های مختلف تاریخی، از جمله دوران طاهریان و سامانیان به عنوان مهد زبان و ادب فارسی شناخته می‌شده است. حضور بزرگان ادبی و علمی مانند فردوسی، عطار نیشابوری و ابوالفضل بیهقی در این منطقه نشان‌دهنده اهمیت فرهنگی آن است.
استان کرمان
استان کرمان نیز با جمعیتی حدود 3 میلیون و 600 هزار نفری، فارس نشین است. مردم فارس این استان، در زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تأثیرگذار بوده‌اند و بزرگ‌ترین گروه قومی آن محسوب می‌شوند.
افغانستان و تاجیکستان
جمعیت قابل توجهی از مردم فارس در این دو کشور حضور دارند.
فارس های افغانستان عمدتا در غرب این کشور و به ویژه در هرات ساکنند. این شهر یکی از قدیمی‌ترین شهرهای فلات ایران و دارای آثار باستانی باشکوه است.
تاجیکستان نیز به عنوان یکی از کشورهای فارسی زبان فرهنگی مانند قوم فارس در ایران را دارد.
شما نیز می‌توانید برای شناخت ترکیب نژادی خود، آزمایش ژنتیکی نیاکان (AncestryX) را انجام دهید. برای دریافت مشاوره ژنتیک رایگان و اطلاعات بیشتر درباره این آزمایش، کلیک کنید.
جمع‌بندی
مردم فارس یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین اقوام ایران است که در تاریخ، فرهنگ و تمدن این کشور نقش بسزایی داشتند. پیشینه قوم فارس به تمدن‌های باستانی و امپراتوری‌های بزرگ ایران نظیر هخامنشیان و ساسانیان بازمی‌گردد. جد قوم فارس هم در نظر عموم آریایی ها هستند که البته اقوام دیگری نیز با آن‌ها مخلوط شده‌اند.
حضور گسترده قوم فارس در استان‌های مرکزی، جنوبی و شرقی ایران، از جمله استان‌های فارس، اصفهان، یزد، کرمان، و خراسان، نمایانگر تنوع و پراکندگی این قوم در سراسر ایران است.
- https://www.britannica.com/topic/Persian
- https://www.livescience.com/who-were-the-persians
- Bausani, Alessandro (1971). The Persians, from the Earliest Days to the Twentieth Century.
- https://www.thoughtco.com/is-it-iranian-or-persian-3555178
