همه چیز درباره ترک های ایران، بزرگ‌ترین گروه قومیتی پس از فارس ها

مردمان ترک شامل ترک های ایران، قومیتی بزرگ (حدود 197 میلیون نفر در سراسر جهان) و با فرهنگ غنی هستند که در کشورهای مختلفی از شرق آسیا تا مرکز، غرب و حتی قسمت‌هایی از اروپا زندگی می‌کنند. 

تمامی جمعیت‌های ترک دارای نژاد یکسانی نیستند، بلکه هویت مشترک‌شان زبانی است. 

در ایران هم که یکی از مهم‌ترین کشورهای میزبان قوم ترک است، دسته‌های مختلف ترک زبان در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل، خراسان، گلستان، زنجان، گیلان، مرکزی، قزوین و … زندگی می‌کنند.

در این مقاله می‌خواهیم بیشتر با اقوام مردم ترک آشنا شویم.

مردم ترک چه زمانی وارد ایران شدند؟

جامعه ایران به لحاظ فرهنگی، متنوع است. یکی از قومیت‌های مهم و پرجمعیت، قوم ترک است که حدود %18 از کل کشور را تشکیل می‌دهند. اما خاستگاه این مردم از کجاست؟

درباره حضور مردم ترک در ایران نظریات متفاوتی وجود دارد. یکی از پرطرفدارترین تئوری‌ها در این باره مربوط به مهاجرت تدریجی آن‌ها از استپ‌های آسیای مرکزی در قرن هفتم تا یازدهم به داخل فلات ایران است.

اما برخی دسته‌های ترک زبانان در واقع از ترک شدن دیگر اقوام ایرانی تبار مثل سکاها به وجود آمده‌اند که در بخش‌های بعدی مقاله به آن می‌پردازیم.

تاریخچه ترک های ایران

قوم ترک با به قدرت رسیدن سلسله غزنویان در قرن دهم شروع به ایفای نقش در سیاست ایران کردند. پس از آن نیز با حضور سلجوقیان و خوارزمشاهیان قدرت بیشتری یافتند و اختلاط نژادی کامل بین ترک های ایران و باقی قوم‌های ایران صورت گرفت.

یکی دیگر از نقاط پررنگ تاریخ حضور مردم ترک در ایران مربوط به سال 1501 میلادی و روی کار آمدن صفویان است که در طی آن هم تبریز پایتخت و مرکز سیاسی شد و هم رسمی شدن مذهب تشیع، ترک‌های ایران (به ویژه آذربایجان) را از سایر ترکان اهل سنت جدا کرد.

از سوی دیگر مرزهای سیاسی امروز ایران تا حد زیادی نتیجه حکومت ترک تبار قاجاریه است. پس اثرات حضور ترک‌ها در ایران تا به امروز پابرجاست و این قومیت، مشارکت سیاسی، فرهنگی و تاریخی عظیمی در ایران داشته‌اند.

اما باز هم سوال پیش می‌آید که وقتی از ترک‌های ایران سخن می‌گوییم، دقیقا منظورمان چه کسانی هستند؟ آذری‌ها؟ یا مردمان دیگری نیز در این دسته‌بندی جای می‌گیرند؟

پیشنهاد ویژه: آشنایی با اقوام ایرانی و جمعیت آن ها

تفاوت قوم آذری و ترک

همه آذری‌ها ترک هستند اما همه ترک‌ها، آذری نیستند!

گاهی قوم ترک را معادل با آذربایجانی‌ها در نظر می‌گیرند که درست نیست. به طور کلی، «ترک تبار» به گروهی از مردم اشاره دارد که به زبان‌های ترکی صحبت می‌کنند، در حالی که «آذری» به طور خاص به مردم ترک زبان منطقه آذربایجان ایران اشاره دارد.

زبان ترکی نیز لهجه‌های گوناگونی دارد تا جایی که ممکن است مثلا ترکان خراسان نتوانند به طور کامل متوجه زبان ترکی آذربایجانی شوند!

البته که تمام انواع مختلف ترکی، زیر شاخه‌ی همین زبان قرار می‌گیرند اما به دلیل مهاجرت‌ها و در معرض دیگر اقوام و زبان‌ها بودن، تفاوت‌هایی بین‌شان وجود دارد.

بنابراین، یکی از بهترین راه‌های تقسیم‌بندی مردمان ترک، بررسی کردن توزیع جغرافیایی گویشوران زبان ترکی است.

از این راه می‌توانیم بفهمیم بر اساس نوع زبان ترکی، ریشه هر گروه به کجا بازمی‌گردد و پراکندگی حضور مردم ترک‌ در ایران نیز بهتر مشخص می‌شود.

در بخش بعد با تکیه بر همین اصل، دسته‌های مختلف ترک تبار در ایران را معرفی می‌کنیم اما توجه داشته باشید که در نهایت، هویت قومی یک مفهوم پیچیده و سیال است که باید در آن ملاحظات هر شخص را در نظر بگیریم.

پس به جای بحث‌های بی‌پایان قومیتی می‌توان از تاریخ و فرهنگ هر قوم بیشتر دانست تا با تنوع زیست اجتماعی انسان‌ها آشنا شویم.

با آزمایش ژنتیک نژاد می‌توانید ببینید ترکیب ملیتی شما شامل کدام کشور‌ها است؟ به کمک آزمایش تبارشناسی اطلاعات جالبی درباره اجداد، ملیت و قومیت خود بدست می‌آورید. برای مطالعه بیشتر درباره این تست کلیک کنید.

شاخه های زبان ترکی در ایران

درباره گویش و لهجه ایرانیان ترک زبان اگر بخواهیم صحبت کنیم؛ باید اینطور در نظر گرفت که لهجه‌های زبان ترکی در ایران شامل:

1. ترکی آذربایجانی

آذری‌ها دومین قوم پرجمعیت ایران پس از فارس‌ها هستند که عمده جمعیت‌شان در استان‌های شمال غربی (اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی، زنجان) زندگی می‌کنند، اما به دلیل مهاجرت در استان‌های دیگر به ویژه تهران نیز ساکنند.

اجداد آذری‌ها مردمان اوغوز بوده‌اند که از آسیای مرکزی به قفقاز و خاورمیانه مهاجرت کرده‌اند. سلجوقیان و بنیان‌گذاران امپراتوری عثمانی نیز از نوادگان همین قوم بوده‌اند.

2. ترکمنی

ترکمنی از شاخه جنوب غربی زبان ترکی است. قوم ترکمن نیز علاوه بر استان‌های گلستان و خراسان شمالی در دیگر کشورها مانند ترکمنستان، افغانستان و عراق زندگی می‌کنند.

ترکمن‌ها حدود 1.5 تا 2 درصد از جمعیت ایران را شامل می‌شوند و خود را از بازماندگان قوم اوغوز می‌دانند که در گذشته کوچ‌نشین بوده‌اند. 

شغل سنتی آن‌ها کشاورزی و دامداری است و امروزه یکی از اهرم‌های مهم اقتصادیشان قالیبافی است.

3. ترکی قشقایی

قشقایی از زیرشاخه‌های ترکی آذربایجانی است اما گویشوران آن در استان‌های فارس، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، اصفهان، یزد، قم و بوشهر زندگی می‌کنند.

قشقایی‌ها هم در قرن یازدهم از آسیای مرکزی وارد ایران شدند. این قوم در گذشته کوچ‌رو بوده‌اند که اکثرا در پی یک‌جانشین کردن ایلات و عشایر، کم کم روستانشین و شهرنشین شدند.

4. ترکی خلج

ترکی خلجی زبان اصلی مردمان قوم خَلَج (یا خُلچ) است که ساکن منطقه‌ای موسوم به خلجستان در ۱۶۳ کیلومتری جنوب غربی تهران بین ساوه، قم و اراک هستند.

این زبان که تنها عضو خانواده آرغو زبان‌های ترکی است به شدت فارسیزه شده است و حتی در خطر انقراض کامل قرار دارد.

در نظر بسیاری از پژوهشگران خلج‌ها در اصل قومی فارس یا حتی ایرانی تبار (از سکاها) بوده‌اند که بعدها به واسطه ارتباط با ترکان، کم کم ترک زبان شدند.

5. ترکی خراسانی

ترک‌های خراسانی به این زبان که از شاخه ترکی اوغوز است، صحبت می‌کنند. آن‌ها معمولا در استان‌های خراسان شمالی، خراسان رضوی، گلستان و بخش‌هایی از سمنان ساکنند.

درباره اجداد آن‌ها نظریات مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند که ترک‌های خراسان هم از نوادگان ترکان اغوز سلجوقی هستند، در حالی که برخی دیگر ریشه‌ی آن‌ها از ترکیب اویغورها و ترکمانان است.

6. ترکی سُنقُری

گویشوران این لهجۀ ترکی ساکن شهرستان سنقر در استان کرمانشاه هستند. ترکی سنقری نیز مانند قشقایی از ترکی آذربایجانی مشتق شده است.

پس دیدیم که دسته‌های مختلفی از مردمان ترک در اکثر استان‌های ایران زندگی می‌کنند که البته اصلی‌ترینشان همان آذری‌ها هستند اما گروه‌های دیگر ترک زبان نیز وجود دارند که به لحاظ جغرافیایی و حتی فرهنگی از آذربایجان متفاوتند.

مطلب پیشنهادی: شجره نامه خود را چگونه پیدا کنیم؟

فرهنگ و سنت قوم ترک

از آن جایی که ترکان در کشورهای مختلف آسیایی و اروپایی زندگی می‌کنند، تحت تاثیر مردمان بسیاری قرار گرفته‌اند و در فرهنگ با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند. اما ترک‌های ایران تا حد زیادی با خود و سایر اقوام ایرانی شباهت فرهنگی دارند.

دین مردم ترک

در حال حاضر، عمده جمعیت‌های ترک در سراسر دنیا مسلمانند. به جز ترک‌های عمدتا شیعه ایران، مردمان جمهوری آذربایجان و درصد اندک علوی‌های ترکیه، باقی سنی مذهب‌اند.

اما هنوز هم یک دسته ترک مسیحی در روسیه زندگی می‌کنند. قوم چوواش (Chuvash people) که در سیبری ساکنند مانند سایر مسیحیان روس، پیرو کلیسای ارتدوکس شرقی هستند.

گروهی دیگر از ترک‌های ساکن کشور مولداوی به نام قوم گاگائوز (Gagauz people) نیز مسیحی‌اند.

• در مردم ترک، کدام هاپلوگروه رایج است؟ برای مطالعه روی رایج‌ترین هاپلوگروپ در ترک‌ها کلیک کنید.

پوشش ترک های ایران

باز هم به دلیل گستره‌ی محل زندگی این قوم، در این مقاله تنها به لباس سنتی ترک‌ها در ایران می‌پردازیم. برخی از ترک‌های ایران مانند خلج‌ها لباس سنتی ویژه خود را ندارند اما در برخی دیگر مانند ترکمن‌ها پوشیدن همان لباس سنتی هم بین مردان و هم بین زنان هنوز رایج است.

لباس مردان ترکمن:

• دون: بالاپوش ردا مانند که نوارهای سوزن‌دوزی شده دارد.
• قوشاق: شالی که همچون کمربند روی دون می‌بندند.
• بالاق: شلوار ساده‌ای که جوانان رنگ تیره و سالمندان سفیدش را می‌پوشند.
• تلپک: کلاهی از پوست گوسفند.
• چکمه: چکمه‌های چرمی را مردان ترکمن عمدتا برای سوارکاری استفاده می‌کنند.

لباس زنان ترکمن:

• کوینک: تن‌پوش ابریشمیِ قرمز رنگ با سرآستین‌های سوزن‌دوزی.
• قوشاق: کمربند ابریشمی که به روی پیراهن می‌بندند تا قد آن برای کار کردن کوتاه شود.
• بوروک: کلاهی گرد که با پولک و زیورآلات نقره‌ای تزیین می‌شود.
• توپبی: سربندی که انواع مختلفش نشان از مجرد و یا متاهل بودن زن دارد.

ترک‌های آذربایجان هم پوششی مشابه دارند.

لباس مردان آذری:

• کوینک: پیراهن سفید یقه گرد.
• یون بورک: کلاهی از جنس پشم گوسفند که سر را گرم نگه می‌دارد.

لباس زنان آذری:

• کوینک: تن‌پوشی با آستین‌های گشاد  از جنس ابریشم.
• چارقد: روسری مربعی شکل برای پوشاندن سر.
• برک: کلاهی که اکثر زنان مدل تزیین شده‌ی آن را استفاده می‌کنند.

موسیقی و رقص ترکی

موسیقی و رقص عضو جدانشدنی از فرهنگ مردم ترک های ایران است. رقص آذربایجانی به لحاظ شکلی شبیه به دیگر رقص‌های قفقازی است و انواع مختلفی هم دارد، مانند:

• شاخسی (یا همان شاه حسین که مخصوص عزاداری است)
• آسما کسمه
• لزگی
• گولمه‌ای
• آستا قاراباغی

موسیقی فولکلور نیز بین گروه‌های مختلف قشقایی، ترکمن، آذری و … بسیار رایج است. یکی از جذاب‌ترین بخش‌های موسیقی ترکی، خواننده‌های بداهه‌خوان به نام «عاشیق» هستند.

عاشیق تصنیف‌هایی را که سینه به سینه به صورت شفاهی بین قوم ترک نقل شده را می‌خواند و گاهی از تجربیات خود و اشعاری که در لحظه به ذهنش می‌رسد نیز بهره می‌گیرد.

این هنر با نواختن سازهایی چون چگور (ساز زهی)، بالابان (ساز بادی) و قاوال (ساز ضربی) همراه است و موسیقی خاص ترکان به شمار می‌رود.

جمع‌بندی قوم ترک ها ایران

ترک های ایران از جنوب تا شمال و از شرق تا غرب ساکنند. همانطور که دیدیم مردم ترک از شرق اروپا تا آسیای مرکزی حضور دارند. این گستردگی باعث شده تا فرهنگ‌ها و سنت‌ها متفاوتی هم بین این قوم در جریان باشند. 

پس باید توجه کرد که ترک بودن نوعی هویت زبانی است، یعنی قوم ترک تبار ممکن است به لحاظ نژادی بسیار با یکدیگر متفاوت باشند و نقطه مشترک‌شان زبان ترکی است.

در ایران نیز این اصل صدق می‌کند و ترک‌های ایران که وجه اشتراک اصلی‌شان زبان ترکی است، مردمانی سخت‌کوش، غیور و مهمان‌نوازند که بخش مهمی از فرهنگ، تاریخ و سنت ایرانی را شکل داده‌اند.