شجره نامه چیست؟ چطور تبارنامه خود را پیدا کنیم؟

شجره نامه چیست و شجره نامه ژنتیکی چه فرقی با آن دارد؟  در ادامه به بررسی کاربرد‌های آن در حوزه‌های مختلف  پزشکی، روانشناس و ژنتیک، و همچنین معرفی انواع تبارنامه می‌پردازیم.

شجره نامه چیست؟

شجره‌نامه (تبارنامه یا نسب‌نامه)، به فهرست نمودار یا جدولی گفته می‌شود که در قالبی منظم، اصل و نسب افراد را به تصویر می‌کشد. شجره نامه که انگلیسی‌زبان‌ها به آن Family tree (درخت خانواده یا درخت خانوادگی) می‌گویند، در لغتنامه دهخدا این‌طور توصیف شده است: «فهرست نام‌های پدران و نیاکان کسی، به‌صورت درختی که نیای اولی اصل و فرزندان به‌ترتیب شاخ‌های آن باشند.»

اینکه چرا برای اشاره به این فهرست از واژه شجره یا همان درخت استفاده شده، شاید از آثار هنری دوران قرون وسطی سرچشمه گرفته باشد. در یکی از نقاشی‌های آن زمان با عنوان «درخت جسی» (Tree of Jesse) اجداد عیسی مسیح در کنار شاخه‌های یک درخت به تصویر کشیده شده بودند.

به‌هرحال بحث ما منشأء این عبارت نیست. در ادامه از کاربرد شجره‌نامه، انواع آن و منابع تبارشناسی و مطالعات ژنتیکی صحبت می‌کنیم.

کاربرد شجره نامه چیست؟

شجره نامه نسبت افراد با یکدیگر را به ما نشان می‌دهد و ساده‌ترین ابزار برای اطلاع از روابط خویشاوندان نَسَبی و سَبَبی است. همچنین تبارنامه، درصورتی‌که دارای جزئیات کافی باشد، در پزشکی و روانپزشکی کاربرد دارد و فرد می‌تواند به کمک آن از بیماری‌های ارثی احتمالی خود باخبر شود. این ابزار همچنین در مطالعات تاریخی، ازجمله شناخت بهتر رویدادهای مهم و بررسی دوران‌های حکمرانی حکومت‌ها، به کار می‌آید.

یکی از کاربرد‌های دیگر نسب‌نامه، جداسازی افرادی بوده که نام یکسانی با یکدیگر داشته‌اند؛ یعنی در زمانی که هنوز به‌کارگیری نام خانوادگی برای تفکیک کردن افراد جامعه از یکدیگر آغاز نشده بود. مشابه این روش را در میان عرب‌ها شاهد هستیم که برای تفکیک کردن افراد هم‌نام، از نام پدر آن‌ها استفاده می‌کنند یا آنکه پدر یا مادر را به اسم فرزند او صدا می‌زنند.

البته تبارنامه‌ها لزوماً درست نیستند و عواملی مانند گذر زمان و فراموشی می‌توانند اطلاعات اشتباهی را وارد این فهرست‌ها کنند. شجره نامه‌های جعلی نیز به‌ وفور وجود دارند که با قصد و غرض‌های مختلف، مثل سوءاستفاده با منتسب کردن فردی به خاندانی بزرگ و اصیل یا حتی با نیات خیر مانند پایان‌دادن به کشمکش‌های بین دو قبیله، نوشته شده‌اند. این مسائل باعث می‌شود که نتوان بدون بررسی‌های لازم، اصل و نسب‌های درج‌شده در شجره نامه خانوادگی را پذیرفت. به علم بررسی و مطالعه نسب نامه ها «نسب‌شناسی» یا «تبارشناسی» گفته می‌شود. به‌عبارتی تبارشناسی علم مطالعه خانواده‌ها و تاریخچه آن‌ها است.

چند نوع شجره نامه داریم؟

شجره نامه‌ها می‌توانند در قالب‌های گوناگون، از فهرست‌های ساده گرفته تا اشکال پیچیده، به نگارش دربیایند یا رسم شوند. چند نوع شجره نامه خانوادگی متداول را در پایین مشاهده می‌کنید:

•   شجره نامه با شماره‌گذاری آلمانی (Ahnentafel Numbering)

در این سیستم که در نمودار‌ها و گزارش‌های وراثت استفاده می‌شود، به خود فرد مورد نظر و هرکدام از اجداد او، یک عدد اختصاص می‌دهند؛ به‌ طوری‌ که برای رسیدن به پدر باید عدد را دوبرابر کنیم و برای رسیدن به مادر هم عدد یک را به عدد پدر اضافه کنیم. Ahnentafel در زبان آلمانی به معنای «جدول اجداد» است.

• درخت جامع (All-in-One Tree)

در این نوع شجره نامه، اسامی تمام اشخاص مرتبط با فرد، ازجمله: اجداد، فرزندان و عموزاده‌ها، گنجانده می‌شود. البته با جلو رفتن نسل‌ها و بزرگ شدن شجره نامه، نمودار بسیار پیچیده می‌شود.

• درخت اجداد (Ancestor Tree)

این شجره نامه، اجداد فرد را مشخص می‌کند. درخت اجداد را می‌توان به شکل‌های مختلفی رسم کرد؛ مانند:

• نمودار استاندارد: نموداری با ظاهری جمع ‌و جور که در آن، نام فرد در سمت چپ و اسامی اجداد را به‌ترتیب جدید به قدیم در سمت راست قرار می‌گیرد.
• نمودار بادبزنی (Fan chart): در اینجا، نام فرد موردنظر در مرکز یک دایره، درواقع قطاعی از دایره به‌شکل بادبزن، قرار می‌گیرد و نام اجداد از آن در جهات مختلف منشعب می‌شود. انواع نیم‌دایره و ربع‌دایره این نمودار هم وجود دارند.
• نمودار عمودی: در این نوع، اسامی اجداد فرد در راستای عمودی چیده می‌شوند.

نرم‌افزار‌های تهیه شجره نامه این قابلیت را دارند که به‌جای یک نمودار، چندین نمودار را به‌طور خودکار شماره‌گذاری و چاپ کنند. به‌این‌شکل سرعت کار بالاتر می‌رود.

• گزارش نوادگان (Descendant Report)

در این گزارش، علاوه‌بر اسامی نوادگان، مشخصات و اطلاعات آن‌ها هم درج می‌شود؛ مانند: تاریخ تولد، محل تولد و تاریخ درگذشت.

• شجره نامه نوادگان (Descendant Tree)

این آیتم شبیه به مورد بالا است، اما تنها اسامی افراد در آن ذکر می‌شود.

مطلب پیشنهادی: از کجا بفهمیم ژن غالب داریم یا مغلوب؟ 

• سوابق گروهی خانواده (Family Group Record)

در این قالب، خلاصه‌ای از اطلاعات زوجین و فرزندان آن‌ها ثبت می‌شود؛ شامل: زمان و مکان تولد، ازدواج و مرگ.

• گزارش تاریخچه خانواده (Family History Report)

این مورد شبیه به گزارش نوادگان است، ولی در قالب دفترچه آماده می‌شود.

• نمودار بادبزنی

در نمودار بادبزنی، که در بالا به یک نمونه از آن اشاره شد، نام فرد موردنظر در مرکز دایره یا نیم‌دایره‌ای قرار می‌گیرد. در ادامه دایره‌هایی بزرگ‌تر و هم‌مرکز با آن رسم می‌شوند که هرکدام نشان‌دهنده یک نسل از اجداد یا نواده‌ها هستند. نمودار بادبزنی شاید فضای زیادی را اشغال کند، ولی دید خوبی از وضعیت شاخه‌ها به مخاطب می‌دهد.

• گزارش نسب‌شناسی ژنتیکی (Genealogy Report)

این گزارش در قالب تاریخ روایی، به اجداد و نوادگان فرد می‌پردازد و برای انتشار به‌شکل کتابچه ایده‌آل است.

• درخت با فرم ساعت شنی (Hourglass Tree)

در این نمودار، نام شخص در وسط قرار می‌گیرد و والدین در بالا و فرزندان و نوه‌ها در پایین جای می‌گیرند.

• گزارش خویشاوندی (Kinship Report)

این مورد شامل فهرستی از اسامی به‌ترتیب حروف الفبا است که جلوی هرکدام، نسبت آن شخص با فرد موردنظر درج شده است.

• جدول وقایع زندگی (Life Bar Chart)

در این جدول زمانی، به نقاط عطف مهم زندگی فرد اشاره می‌شود. می‌توان رویداد‌های ملی و بین‌المللی را هم به آن اضافه کرد.

• گزارش فصلنامه ملی تبارشناسی آمریکا (NGS Quarterly Report)

این گزارش روایی، نوادگان را به‌ترتیب نسل معرفی می‌کند. در این سیستم، به هرکدام از فرزندان خانواده یک عدد رومی و یک عدد عربی اختصاص داده می‌شود. اگر کودک در نسل بعدی به والد تبدیل شده باشد، یک علامت «به‌علاوه» در کنار نام او قرار می‌گیرد.

• درخت اجمالی نوادگان (Outline Descendant Tree)

در این درخت، اسامی نوادگان شخص در یک قالب جمع‌وجور و ساده به نمایش درمی‌آید. برای چاپ شجره‌نامه به این روش، نسبت به نمودار درختی معمولی، کاغذ بسیار کمتری مصرف می‌شود.

• نمودار شجره نامه (Pedigree Chart یا Ancestor Chart)

معمولاً بین ۳ تا ۵ نسل را روی یک برگه کاغذ در ابعاد A4 نشان می‌دهد. مانند سوابق گروهی خانواده، این نمودار هم برای مشاهده اطلاعات «در یک نگاه»، کارایی خوبی دارد.

• گزارش اداره ثبت (Register Report)

یک گزارش روایی که نوادگان فرد را به‌ترتیب نسل نشان می‌دهد. در این سیستم از اعداد رومی و عربی استفاده می‌شود و با آن به‌راحتی می‌توان خط سیر خاندان را از نسلی به نسل دیگر دنبال کرد.

• نمودار زمانی (Timeline Chart)

در این نمودار میله‌ای، طول عمر فرد به تصویر کشیده می‌شود تا با یک نگاه بتوانیم افراد زنده در یک دوران و همپوشانی عمر آن‌ها با زندگی دیگران را ببینیم.

• گزارش تاینی تافل (Tiny Tafel Report)

این گزارش به هر نام خانوادگی موجود در فهرست اصل و نسب افراد، یک کد اختصاص می‌دهد که اصطلاحاً ساندکس (Soundex) نامیده می‌شود و نام‌های مشابه را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد. اطلاعاتی که در این گزارش درج می‌شوند عبارتند از:

• مقاطع زمانی که افراد دارای این نام‌ها متولد شده‌اند.
• اولین و آخرین زایمان‌ها اتفاق افتاده است

درواقع این گزارش خلاصه‌ای از نام‌های خانوادگی، مقاطع زمانی و مکان‌هایی است که محقق روی آن‌ها مطالعه می‌کند.

• نمودار آبشاری (Waterfall Chart)

نمودار‌های نوادگان را می‌توانیم از سمت چپ-بالا به پایین-سمت راست هم رسم کنیم که نمودار آبشاری نام دارد.

در شجره نامه اسامی و اطلاعات چه افرادی قرار دارد؟

اینکه در شجره نامه خانوادگی به اسامی و مشخصات چه کسانی اشاره می‌شود، به نوع و سطح جزئیات شجره نامه بستگی دارد. معمولاً در شجره نامه‌های ساده می‌توانیم علاوه بر نام خود فرد، اسامی والدین، اسامی پدربزرگ و مادربزرگ و پدر و مادر آن‌ها را ببینیم.

در یک سطح بالاتر، ممکن است خواهر‌ها و برادر‌های فرد، فرزندان، عمو، عمه، خاله، دایی و فرزندان آن‌ها هم لحاظ شده باشند. بستگی دارد که تا چند نسل از قبل و بعد را در فهرست بگنجانیم. از لحاظ اطلاعات هم در کنار نام و نام خانوادگی، ممکن است تاریخ تولد، تاریخ ازدواج، عکس چهره فرد یا… را در شجره نامه داشته باشیم.

تئوری گراف درخت خانوادگی یا شجره نامه

دیدیم که شجره نامه ارتباط اعضای یک خانواده با یکدیگر و همین‌طور با پیشینیان و نوادگانشان را نشان می‌دهد و ساختار درختی مرسوم‌ترین ابزار برای این کار است. این ساختار درختی در ریاضیات به‌عنوان «گراف» شناخته می‌شود. به‌طور خلاصه، گراف اساس ریاضی شبکه‌هایی است که در دنیا وجود دارند.

گراف از دو بخش تشکیل می‌شود: نقاط (رأس) و خطوط متصل‌کننده این نقاط (یال). به‌عبارتی گراف مجموعه‌ای از رأس‌ها است که توسط مجموعه‌ای از زوج‌های مرتب که همان یال‌ها هستند به یکدیگر شده‌اند. درخت نیز نوعی گراف ساده است که چند ویژگی خاص در آن وجود دارد. درخت‌ها در حوزه‌های مختلف، مانند: سلسله مراتب سازمانی، علوم رایانه و علوم داده، کاربرد‌های زیادی دارند.

دراین‌میان تبار نامه یک درخت است که دو ویژگی شاخص دارد:

• ساختار بالا به پایین یا «والد-فرزند»گونه دارد
• اعضای آن هیچ شانس بازگشتی ندارند (مانند تولد مجدد)

شجره‌نامه ژنتیکی چیست؟ چه تفاوتی دارد؟

شجره‌نامه ژنتیکی، مانند شجره نامه‌های معمولی، اصل و نسب افراد را نشان می‌دهد، ولی اطلاعات موجود در آن بسیار بیشتر است. شجره نامه ژنتیکی یا ژنوگرام نوعی شجره‌نامه است که شامل اطلاعاتی از تاریخچه ژنتیکی و پزشکی فرد می‌شود.

به‌عبارتی این نوعی تبارنامه پر از جزئیات است که سوابق پزشکی اعضای خانواده یا خاندان را هم شامل می‌شود و راهی برای کشف روابط ژنتیکی بین افراد است. شجره‌نامه ژنتیکی به پزشکان، روانشناسان و متخصصان دیگر امکان می‌دهد تا الگوی‌های ارثی جسمی و روانی را که ممکن است در یک خاندان وجود داشته باشند، پیدا کنند و از این اطلاعات برای تشخیص یا درمان بیماری فرد بهره بگیرند.

شجره‌نامه ژنتیکی براساس علم تبارشناسی ژنتیکی (Genetic genealogy) نوشته می‌شود که آن را می‌توانیم ترکیبی از تبارشناسی و تفسیر آزمایش DNA بدانیم. استفاده از این نوع شجره‌نامه‌ها در قرن ۲۱ میلادی بین مورخان خانوادگی رایج شد؛ چراکه تا پیش ‌از آن، امکان انجام تست‌های دی‌ان‌ای با قیمت معقول فراهم نبود. از تبارشناسی ژنتیکی در سیستم بهداشت و درمان، گروه‌های آماتور، تیم‌های مطالعاتی تبارشناسی و پروژه‌های تحقیقاتی استفاده می‌شود.

یکی از خدمات ژنتیکی که مای اسمارت ژن ارائه می دهد، شجره نامه ژنتیکی است؛ برای آشنایی بیشتر با این آزمایش، وارد لینک شوید.

سایت‌های درخت آنلاین شجره نامه

در زمینه شجره نامه‌ها و تبارشناسی، وب‌سایت‌ها و اپ‌های گوناگونی وجود دارند. این سرویس‌ها به ما امکان می‌دهند درخت شجره نامه خانوادگی خود را رسم و ثبت کنیم، اطلاعات تبار خود را با دیگران به اشتراک بگذاریم، در بانک اطلاعاتی آن‌ها جستجو و تحقیق انجام بدهیم و در پیدا کردن شجره نامه از آن‌ها کمک بگیریم.

در ادامه به 7 وب‌سایت مطرح در این زمینه اشاره می‌کنیم. بعضی از این سرویس‌ها رایگان هستند و استفاده از بعضی دیگر نیازمند پرداخت هزینه است:

1. وب‌سایتAncestry

با وارد کردن شجره نامه خانوادگی در این وب‌سایت می‌توانید به جنبش تحقیقات نسب‌شناسی بپیوندید. این وب‌سایت شبکه گسترده‌ای از کاربران سراسر دنیا دارد و یکی از محبوب‌ترین منابع برای ثبت اطلاعات تبارشناسی محسوب می‌شود.

          

2. وب‌سایت FamilySearch

با ورود اطلاعات خانوادگی خودتان در این وب‌سایت، آن‌ها فوراً با داده‌های موجود بانک اطلاعاتی پیوند می‌خورند. برخلاف بعضی سایت‌های مشابه، در این سرویس، اطلاعات همه افراد خانواده در یک پروفایل جمع می‌شود تا احتمال به‌وجودآمدن داده‌های تکراری به حداقل برسد. 

3. وب‌سایت Geni

این وب‌سایت با حدود ۴۵ میلیون پروفایل، از برجسته‌ترین سرویس‌های ثبت شجره نامه است. این سرویس پیش‌تر موفق شد در فهرست ۵۰ سایت برتر سال ۲۰۰۸ مجله تایم و همچنین فهرست بهترین نرم‌افزار‌های رایگان پی‌سی مگزین قرار بگیرد.

4. وب‌سایت MyHeritage

این سرویس که دنباله‌روی وب‌سایت قدیمی GenCircles است، از حدود ۴.۶ میلیون سایت خانوادگی میزبانی می‌کند. در این سایت به نرم‌افزار Family Tree Builder، ابزار تبارشناسی با دسترسی به ۱۳۵۰ وب‌سایت و بانک اطلاعاتی مختلف و یک موتور جستجوی تشخیص شباهت چهره به سلبریتی‌ها دسترسی خواهید داشت.

5. وب‌سایت TribalPages

یکی از اولین وب‌سایت‌هایی که از دنیای پرونده‌های شجره نامه قدیمی به فضای شجره نامه‌های آنلاین پا گذاشته است. بیش از ۳۵۰ هزار سایت خانوادگی و ۵۰ میلیون نام در بانک اطلاعاتی این سرویس ثبت شده‌اند.

6. وب‌سایت WikiTree

ویکی‌تری با ترکیبی از علم تبارشناسی و آنالیز DNA به کاربران امکان می‌دهد بخشی از یک شجره نامه جهانی باشند. تاکنون حدود ۱۲ میلیون پروفایل در این سرویس ایجاد شده است و بیش از ۳۰۰ هزار نسب‌شناس آن‌ها را ویرایش کرده‌اند.

7. وب‌سایت WeRelate

آخرین وب‌سایت این فهرست، ترکیبی از دانشنامه و شبکه اجتماعی است. «بنیاد تبارشناسی آنلاین» حامی این سرویس است که تاکنون میزبان اطلاعات بیش از ۲ میلیون فرد و خانواده مختلف بوده است.

چگونه شجره نامه بنویسیم؟

راه درست استفاده از نرم‌افزار‌ها و ابزار‌های شجره نامه‌نویسی چیست و در نوشتن شجره نامه من باید چه نکاتی را رعایت کنم؟ کافی است در پر کردن فرم‌های شجره نامه به حروف لاتین، به موارد زیر توجه داشته باشید:

۱. نام خانوادگی را با حروف بزرگ بنویسید

اگر نام خانوادگی را تماماً با حروف بزرگ بنویسید، مخاطب می‌تواند با یک نگاه، نام کوچک را از آن تفکیک کند. این کار، خوانایی را بسیار بالا می‌برد.

۲. اگر فرد موردنظر نام میانی دارد، آن را بنویسید

نام میانی یا میان‌نام (Middle name) نامی است که بعد از نام کوچک فرد و پیش از نام خانوادگی می‌آید. ازآنجاکه ما ایرانی‌ها معمولاً نام میانی نداریم، این بخش را خالی می‌گذاریم. البته کسانی که در خارج از کشور متولد شده‌اند یا یکی از والدین آن‌ها خارجی است، احتمالاً نام میانی دارند.

۳. نام مستعار را بنویسید، آن‌هم در گیومه

اسم مستعار فرد را یادداشت کنید و دو طرف آن علامت گیومه (“) بگذارید.

نام مستعار، «تغییریافته» نام قانونی/رسمی فرد است که دیگران از روی صمیمیت یا… فرد را به آن شکل صدا می‌زنند. ولی میان‌نام «بخشی» از نام رسمی فرد محسوب می‌شود. مثلاً ممد به‌جای محمد، نام مستعار است.

۴. برای خانم‌ها، نام خانوادگی پیش از ازدواج را استفاده کنید

برای ثبت اطلاعات خانم‌ها، نام خانوادگی دوران تجرد آن‌ها، اصطلاحاً Maiden name، را تایپ کنید. اگر نام خانوادگی پیش از ازدواج را نمی‌دانید، فیلد را خالی بگذارید یا علامت سؤال در آن قرار بدهید.

۵. تاریخ‌ها را به شکل روز، ماه و سال بنویسید

تاریخ را به سبک اروپایی بنویسید؛ یعنی به‌ترتیب: روز، بعد ماه و بعد سال. همچنین برای اشتباه گرفته نشدن آن با قالب آمریکایی (ماه، روز، سال)، مخفف نام انگلیسی ماه را، آن‌هم با حروف بزرگ، تایپ کنید؛ نه شماره ماه را. مثلاً به‌جای 12/8/1836 بنویسید: 12 AUG 1836.

نکته: برای درج ازدواج مجدد در شجره نامه باید به دنبال فیلدی با عبارتی مشابه Other Spouses (سایر همسران) باشید.

نکته: منبع هر اطلاعاتی را که یادداشت می‌کنید، در فیلد مربوطه (Source یا عبارت مشابه) درج کنید.