طرحواره چیست؟ طرحواره الگوی ثابتی از فکر، احساس و رفتار است که از دوران کودکی در ذهن ما شکل می‌گیرد و بدون آنکه متوجه شویم، تصمیم‌ها، روابط و سبک زندگی ما را هدایت میکند. وقتی کسی مدام احساس بی‌ارزشی میکند، احتمال دارد طرحواره‌ای به نام «نقص و شرم» در ذهن او فعال باشد. این الگوها معمولا از تجربیات دردناک، والدین ناکارآمد، طردشدگی یا انتظارات بیش از حد به‌وجود می‌آیند.
معنی طرحواره در روانشناسی به مجموعه‌ای از باورهای عمیق، تکرار شونده و ناهشیار اشاره دارد که دنیا و خود را از درون آن‌ها می‌بینیم. شناخت این طرحواره‌ها می‌تواند به ما کمک کند تصمیم‌های بهتری بگیریم، روابط سالم‌تری داشته باشیم و از تکرار اشتباهات جلوگیری کنیم. اگر می‌خواهید بفهمید چرا بعضی رفتارها یا احساسات در زندگی‌تان مدام تکرار می‌شوند، این مقاله را تا انتها دنبال کنید.
طرحواره چیست به زبان ساده؟
طرحواره چیست؟ طرحواره به زبان ساده یعنی نقشه ذهنی که از دوران کودکی ساخته‌ایم و بر اساس آن دنیا را تفسیر می‌کنیم. این نقشه می‌گوید ما چه کسی هستیم، دیگران چه رفتاری با ما دارند و آینده چطور خواهد بود. مثلا اگر پدری همیشه فرزندش را طرد کند، احتمال دارد کودک باور کند «من دوست‌داشتنی نیستم». این باور به شکل یک طرحواره ثبت می‌شود و در بزرگسالی مدام تکرار می‌شود.
طرحواره‌ها ممکن است مثبت یا منفی باشند، اما آنچه در روانشناسی بیشتر بررسی می‌شود، طرحواره‌های ناسازگار اولیه هستند. این الگوها ریشه بسیاری از مشکلات روانی مانند اضطراب، افسردگی، اختلالات شخصیت یا وابستگی عاطفی دارند. وقتی کسی طرحواره «بی‌کفایتی» دارد، حتی در زمان موفقیت هم خودش را نالایق می‌داند. یا اگر طرحواره «وابستگی» فعال باشد، فرد نمی‌تواند بدون تائید یا کمک دیگران تصمیم‌گیری کند. شناخت طرحواره‌ها کمک میکند بدانیم واکنش‌های افراطی یا احساسات تکراری‌مان از کجا می‌آید. با آگاهی از این الگوها، می‌توانیم جلوی تکرار رفتارهای اشتباه را بگیریم.
چکاپ ژنتیکی شناختی (TalentX) به شما کمک میکند تا ویژگی‌های شخصیتی، هیجانی، و عملکردهای شناختی (از جمله حافظه، هوش و پشتکار) را بشناسید. چه برای برنامه‌ریزی برای آینده فرزندتان و چه برای توسعه فردی خودتان، این شناخت پایه‌ای برای تصمیم‌گیری‌های آگاهانه است. همین امروز مشاوره بگیرید.
برای دریافت مشاوره رایگان در زمینه تست های ژنتیکی متفاوت اطلاعات زیر را تکمیل کنید.
18 طرحواره روانشناسی از نظر یانگ کدام موارد هستند؟
انواع طرحواره ها در نظریه جفری یانگ به ۱۸ دسته تقسیم می‌شوند که در ۵ حوزه هیجانی اصلی قرار می‌گیرند. این دسته‌بندی بر پایه نیازهای اساسی انسان طراحی شده است که اگر در کودکی تامین نشوند، تبدیل به طرحواره‌های ناسازگار می‌شوند.
تله های رفتاری قطع ارتباط و طرد شدگی
(نیاز به دلبستگی امن تامین نشده)
- رهاشدگی / بی‌ثباتی
- بی‌اعتمادی / سوء‌استفاده
- محرومیت هیجانی
- نقص / شرم
- انزوای اجتماعی / بیگانگی
الگو های رفتاری خودگردانی و عملکرد مختل
(ناتوانی در استقلال یا هدف‌گذاری)
- وابستگی / بی‌کفایتی
- آسیب‌پذیری نسبت به ضرر یا بیماری
- گرفتارشدگی / خودتحقیرسازی
- شکست
طرحواره های محدودیت‌های مختل
(مرزهای ناکافی شخصی یا اجتماعی)
- حق‌طلبی / بزرگ‌منشی
- کنترل ناکافی از خود
طرحواره های جهت‌دهی به دیگران
(تایید طلبی افراطی)
- اطاعت
- ایثار
- جلب تایید / شناخت
الگوی رفتاری گوش به زنگی افراطی و بازداری
(سرکوب هیجان‌ها یا تمایلات)
- منفی‌گرایی / بدبینی
- بازداری هیجانی
- معیارهای سختگیرانه / کمال‌گرایی
- تنبیه؛ درباره اثرات منفی تنبیه کودکان بخوانید.
| حوزه هیجانی | نام طرحواره‌ها |
| قطع ارتباط و طرد | رهاشدگی، بی‌اعتمادی، محرومیت هیجانی، نقص، انزوای اجتماعی |
| خودگردانی مختل | وابستگی، آسیب‌پذیری، گرفتارشدگی، شکست |
| محدودیت‌های مختل | حق‌طلبی، کنترل ناکافی |
| جهت‌گیری به دیگران | اطاعت، ایثار، جلب تایید |
| گوش به زنگ بودن، بازداری | منفی‌گرایی، بازداری هیجانی، معیار سختگیرانه، تنبیه |
در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۶ در Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry منتشر شد، محققان دریافتند که افراد دارای طرحواره‌های فعال در حوزه «رهاشدگی» و «بی‌اعتمادی» بیشتر در معرض اختلالات اضطرابی و مشکلات در روابط بین‌فردی قرار می‌گیرند. این تحقیق روی ۱۷۸ شرکت‌کننده با زمینه‌های خانوادگی متفاوت انجام شد.
طرحواره‌ها چگونه شکل می‌گیرند؟
شکل‌گیری و بوجود آمدن طرحواره بخشی از سوال طرحواره چیست؟ می‌باشد. طرحواره‌ها از دوران کودکی و به‌ویژه در سه سال اول زندگی شکل می‌گیرند. وقتی نیازهای هیجانی کودک مانند دلبستگی، امنیت، احترام یا عشق نادیده گرفته شوند، ذهن کودک برای مقابله با این نارضایتی‌ها، یک نقشه یا الگو می‌سازد که بعدها به شکل طرحواره باقی می‌ماند. طبق پژوهش منتشر شده در مجله Development and Psychopathology (۲۰۱۵)، کودکانی که در معرض بی‌توجهی عاطفی یا والدین کنترل‌گر قرار داشتند، بیشتر دچار طرحواره‌هایی مثل «بی‌اعتمادی»، «اطاعت افراطی» یا «محرومیت هیجانی» شدند. پنج منبع اصلی شکل‌گیری طرحواره‌ها عبارت‌اند از:
- تجربیات منفی با والدین یا مراقبان اولیه
- سبک فرزندپروری (سهل‌گیرانه، سختگیرانه یا رهاکننده)
- رویدادهای آسیب‌زا مانند طرد شدن یا مقایسه شدن
- الگوهای رفتاری والدین (والدین افسرده، معتاد، پرخاشگر)
- خلق‌و‌خو یا ویژگی‌های ژنتیکی کودک
وقتی این تجربیات به‌صورت مکرر اتفاق می‌افتند، ذهن کودک آن‌ها را به‌عنوان «واقعیت همیشگی» ثبت میکند. درنتیجه فرد در بزرگسالی بدون آگاهی، رفتارها یا روابطی مشابه همان شرایط را تکرار میکند.
تله ذهنی یعنی چه؟ چه تفاوتی با طرحواره دارد؟
تله ذهنی به حالتی گفته می‌شود که فرد در یک موقعیت خاص، بدون آگاهی، همان طرحواره قبلی‌اش را فعال میکند. به بیان ساده‌تر، تله ذهنی یعنی وقتی یک طرحواره ناسازگار فعال می‌شود و واکنش خودکار ما را هدایت میکند. برای مثال، فردی که طرحواره «نقص» دارد، وقتی در جمع مورد انتقاد قرار می‌گیرد، ممکن است بلافاصله حس شرم یا طرد شدن را تجربه کند و خودش را کنار بکشد. این حالت تله ذهنی است.
معنی طرحواره در روانشناسی به الگویی ذهنی، پایدار و ناهشیار اشاره دارد که بر ادراک، رفتار و هیجانات فرد تاثیر می‌گذارد. اما تله ذهنی نتیجه فعال شدن همان الگو است. مطالعه‌ای در Clinical Psychology Review (۲۰۱۲) نشان داد افرادی که تله‌های ذهنی فعال دارند، به احتمال بیشتری دچار اختلال‌های اضطرابی، وسواس یا افسردگی مزمن می‌شوند.
تفاوت اصلی تله ذهنی با طرحواره چیست؟
| موضوع | طرحواره | تله ذهنی |
| تعریف | الگوی ناهشیار ذهنی پایدار | فعال شدن همان الگو در موقعیت خاص |
| نقش | پایه‌ساز رفتار و باور | واکنش آنی و تکرار شونده به محرک بیرونی |
| آگاهی | ناهشیار | گاهی همراه با آگاهی لحظه‌ای |
وقتی افراد تله‌های ذهنی‌شان را نشناسند، مدام در چرخه تکراری آسیب باقی می‌مانند.
آیا می‌شود طرحواره‌ها و الگوهای رفتاری را از نظر روانشناسی تغییر داد؟
بله. روانشناسی مدرن به‌ویژه با روش طرحواره‌درمانی (Schema Therapy) نشان داده است که می‌توان طرحواره‌ها را تغییر داد یا دست‌کم اثرشان را کاهش داد.
طرحواره چیست؟ یک الگوی شناختی-هیجانی عمیق است که با مرور زمان تثبیت شده، اما تحقیقات ثابت کرده‌اند که با مداخله‌های مداوم می‌توان آن را بازنویسی کرد.
در مطالعه‌ای که در Journal of Affective Disorders (۲۰۱۹) منتشر شد، شرکت‌کنندگانی که تحت طرحواره‌درمانی قرار گرفتند، پس از ۹ ماه، کاهش چشمگیری در شدت طرحواره‌های ناسازگار (به‌ویژه رهاشدگی، نقص و اطاعت) نشان دادند. مهم‌ترین روش‌های تغییر طرحواره‌ها عبارت‌اند از:
- بازسازی شناختی: بازنویسی باورهای بنیادین با کمک روان‌درمانگر
- تصویرسازی هدایت‌شده: بازسازی تجربیات اولیه در ذهن
- گفت‌وگوی صندلی‌ها: تقابل بین بخش‌های درونی ذهن
- تمرین‌های هیجانی: تجربه و تنظیم هیجانات سرکوب‌شده
- رفتاردرمانی تدریجی: انجام رفتارهای جدید برای شکست الگوهای قدیمی
اگر فرد با کمک متخصص، آگاهانه در این مسیر قرار بگیرد، می‌تواند گام‌به‌گام از طرحواره‌ها فاصله بگیرد و ساختار ذهنی سالم‌تری بسازد.
چطور و از کجا بفهمم چه طرحواره‌هایی دارم؟
برای شناخت طرحواره‌های خودت باید از روش‌های علمی و دقیق استفاده کنی. رایج‌ترین ابزار، پرسش‌نامه طرحواره‌های ناسازگار یانگ (YSQ) است که روانشناسان آن را طراحی کرده‌اند. این تست میزان فعال بودن هر یک از انواع طرحواره ها را مشخص میکند. طرحواره به زبان ساده یعنی باورهای تکراری که رفتار ما را شکل می‌دهند. با شناخت این باورها می‌توان جلوی تکرار اشتباهات را گرفت. علاوه بر آزمون، توجه به چند نشانه ذهنی و رفتاری هم می‌تواند کمک کند:
- تکرار روابط سمی یا ناکارآمد
- واکنش‌های افراطی به انتقاد، طرد یا کنترل
- خودسرزنش‌گری مداوم یا احساس بی‌کفایتی
- تلاش برای جلب رضایت دیگران حتی به قیمت رنج خود
- ناتوانی در پذیرش موفقیت یا اعتماد به دیگران
مطالعه‌ای در Frontiers in Psychology (۲۰۲۰) نشان داد که خودآگاهی نسبت به طرحواره‌ها، پیش‌بینی‌کننده مستقیم کاهش اختلال اضطراب اجتماعی در جوانان است.
تکنیک‌های موثر برای اصلاح طرحواره یا طرحواره درمانی چیست؟
برای اصلاح طرحواره‌ها، محققان مجموعه‌ای از تکنیک‌های علمی و قابل اجرا را پیشنهاد داده‌اند که بر پایه طرحواره‌درمانی طراحی شده‌اند. این تکنیک‌ها در درمان اختلالات شخصیتی، اضطراب، افسردگی و روابط ناسالم کاربرد بالایی دارند. بر اساس نتایج تحقیق منتشر شده در مجله Behavior Research and Therapy (۲۰۲۱)، استفاده از ترکیب چند تکنیک زیر به‌صورت مداوم، تا ۶۵٪ شدت طرحواره‌ها را کاهش داده است. مهم‌ترین تکنیک‌ها:
- تصویرسازی ذهنی (Imagery Rescripting): بازسازی خاطرات دردناک دوران کودکی با پایان‌بندی سالم و امن
- گفت‌وگوی صندلی‌ها (Chair Work): دیالوگ بین بخش‌های مختلف ذهن (مثلا والد منتقد و کودک آسیب‌دیده)
- بازوالدگری (Reparenting): دریافت حمایت عاطفی در جلسه درمان که فرد در کودکی از آن محروم بوده
- تمرین‌های رفتاری: انجام گام‌به‌گام رفتارهایی که با طرحواره تضاد دارند
- تمرین‌های شناختی: شناسایی باورهای نادرست و جایگزینی آن‌ها با باورهای واقع‌بینانه
بسیاری از روانشناسان توصیه می‌کنند که این تکنیک‌ها زیر نظر متخصص انجام شوند تا فرد دچار تله ذهنی نشود و بتواند با درک بهتر معنی طرحواره در روانشناسی، مسیر بهبود را سریع‌تر طی کند.
طرحواره‌ها چه تاثیری روی شکوفایی استعداد و توانمندی فرد دارند؟
طرحواره‌ها به‌طور مستقیم بر رشد استعدادها، انگیزه، اعتمادبه‌نفس و جسارت ذهنی تاثیر می‌گذارند. اگر کسی از کودکی با طرحواره «نقص»، «شکست» یا «وابستگی» رشد کرده باشد، ذهنش هر فرصت رشد را با تهدید اشتباه می‌گیرد. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۲ در مجله Educational Psychology Review نشان داد افرادی که طرحواره‌های ناسازگار در حوزه «خودگردانی» دارند، در آزمون‌های خلاقیت، مهارت حل مسئله و تحمل شکست نمرات پایین‌تری می‌گیرند. طرحواره‌هایی که مانع شکوفایی استعداد می‌شوند:
- نقص و شرم: باعث کاهش عزت‌نفس و ترس از نمایش توانایی‌ها می‌شود
- شکست: فرد از امتحان کردن چیزهای جدید فرار میکند
- وابستگی: فرد همیشه منتظر تایید دیگران برای شروع فعالیت است
- معیارهای سختگیرانه: به کمال‌گرایی افراطی و ناتمام گذاشتن کارها منجر می‌شود
این افراد اغلب درگیر تله ذهنی ناکافی بودن یا شکست‌پذیری هستند، حتی اگر واقعا توانمند باشند. شناخت طرحواره‌ها به فرد کمک میکند موانع ذهنی شکوفایی را شناسایی و بازسازی کند.
ژنتیک در شکل گیری یا شدت طرحواره نقش دارد؟
محققان معتقدند ترکیب عوامل ژنتیکی و محیطی بر شکل‌گیری و شدت طرحواره‌ها تاثیر می‌گذارد. یعنی همه افراد با تجربه مشابه، دچار یک طرحواره یکسان نمی‌شوند، چون ژنتیک هم در این مسیر نقش دارد. در مطالعه‌ای با عنوان “Schema Activation and Gene-Environment Interactions” که در Molecular Psychiatry (۲۰۱۹) منتشر شد، پژوهشگران دانشگاه UCL لندن بررسی کردند که ژن‌های مرتبط با حساسیت هیجانی مثل 5-HTTLPR چگونه بر شدت طرحواره‌هایی مثل «بی‌اعتمادی» یا «رهاشدگی» تاثیر می‌گذارند. نتیجه نشان داد افراد دارای نسخه کوتاه این ژن، نسبت به اتفاقات طردکننده، واکنش‌های شدیدتری نشان دادند و طرحواره‌های قوی‌تری ساختند.
ژنتیک نقش‌های زیر را ایفا میکند:
- تنظیم شدت پاسخ به رویدادهای استرس‌زا
- اثرگذاری بر خلق‌و‌خو و سبک دلبستگی اولیه
- میزان ترشح دوپامین و سروتونین (مربوط به احساس امنیت یا تهدید)
معنی طرحواره در روانشناسی بدون درک ژنتیک کامل نمی‌شود. اگر کسی به‌صورت ژنتیکی حساس‌تر باشد، احتمال فعال شدن و تثبیت سریع‌تر طرحواره‌ها در او بیشتر است.
طرحواره ها با عادت های رفتاری چه تفاوتی دارند؟
طرحواره‌های ناسازگار اولیه با عادت‌های رفتاری تفاوت بنیادی دارند.
طرحواره چیست؟ طرحواره الگویی ناهشیار و عمیق از باورهاست که در دوران کودکی شکل می‌گیرد. درحالی‌که عادت‌ها معمولا از طریق تکرار در بزرگسالی ایجاد می‌شوند.
| ویژگی | طرحواره ناسازگار اولیه | الگوی رفتاری عادتی |
| زمان شکل‌گیری | کودکی و اوایل نوجوانی | معمولا بزرگسالی |
| ریشه | تجربه هیجانی و نیاز برآورده‌نشده | تکرار رفتاری خودخواسته |
| آگاهی نسبت به آن | ناهشیار | غالبا آگاهانه |
| شدت تاثیر بر شخصیت | بالا، گسترده | محدود‌تر |
| قابل تغییر با تمرین ساده؟ | نه، نیاز به درمان تخصصی دارد | بله، با تمرین قابل اصلاح است |
در واقع، طرحواره می‌تواند منشا شکل‌گیری بسیاری از عادت‌های ناسالم باشد. مثلا کسی که طرحواره «اطاعت» دارد، ممکن است عادت کرده باشد همیشه «نه» را نگویـد، حتی اگر ناراضی باشد.
چرا برخی افراد دائم درگیر روابط تکراری سمی هستند؟
افرادی که طرحواره‌های ناسازگار فعالی دارند، بدون اینکه متوجه شوند، ناخودآگاه همان روابط آسیب‌زا را دوباره تجربه می‌کنند. این چرخه ناشی از فعال شدن مداوم تله ذهنی است. مثلا کسی که طرحواره «بی‌ارزشی» دارد، در برابر محبت، احساس شرم میکند و جذب افرادی می‌شود که او را کنترل یا تحقیر می‌کنند، چون با باورهای عمیق ذهنش هماهنگ هستند.
مطالعه‌ای در Journal of Social and Clinical Psychology (۲۰۲۱) نشان داد که افرادی با طرحواره‌های «رهاشدگی»، «بی‌اعتمادی» و «محرومیت هیجانی»، در ۷۰٪ موارد وارد روابط عاطفی پرتنش می‌شوند و حتی پس از پایان یک رابطه، همان الگو را با فرد بعدی تکرار می‌کنند. دلایل تکرار روابط سمی:
- فرد سعی میکند طرحواره‌اش را تایید کند (Self-confirmation)
- روابط سالم برایش ناشناخته یا حتی تهدیدکننده‌اند
- ذهن او ناآگاهانه دنبال تکرار تجربه آشنا و کودکانه‌اش است
- نمی‌تواند مرز سالم تعیین کند یا نه بگوید
اگر کسی نفهمد که طرحواره چیست و چه نقشی دارد، ممکن است سال‌ها درگیر همان روابط آسیب‌زا بماند.
چطور می‌توان طرحواره‌های کودک درون را شفا داد؟
طرحواره‌های ناسازگار درون کودک آسیب‌دیده شکل می‌گیرند، نه در بزرگسال منطقی. پس اگر بخواهید آن‌ها را اصلاح کنید، باید اول کودک درونتان را ببینید و بشنوید. روان‌درمانگران در طرحواره‌درمانی، از مفهومی به نام “Healing the Vulnerable Child” استفاده می‌کنند. این روش کمک میکند فرد، نیازهای اولیه‌ی برآورده‌نشده کودک را دوباره بشناسد و پاسخ سالمی به آن‌ها بدهد. تکنیک‌های علمی برای شفای طرحواره‌های کودک درون:
- تصویرسازی درمانی: بازگشت به خاطرات دردناک کودکی و تغییر پایان آن با کمک تخیل هدایت‌شده
- گفت‌وگوی با کودک درون: نوشتن نامه یا مکالمه روزانه با کودک آسیب‌دیده
- تمرین‌های بازوالدگری (Reparenting): مراقبت از خود مانند والد دلسوز، نه منتقد
- لمس هیجانی: یادگیری پذیرش ترس، خشم و غم بدون قضاوت
بر اساس مطالعه منتشر شده در Current Psychology (۲۰۲۳)، شرکت‌کنندگانی که به‌مدت ۸ هفته تحت درمان‌های مبتنی بر کودک درون قرار گرفتند، تا ۴۳٪ کاهش در شدت طرحواره‌های «رهاشدگی» و «نقص» تجربه کردند. شناخت کودک درون یعنی شناخت ریشه طرحواره‌ها. بدون این مرحله، بازسازی شخصیت، ناقص می‌ماند.
آیا طرحواره همیشه مخرب است؟
طرحواره‌ها به‌تنهایی مخرب نیستند، اما وقتی ناسازگار، انعطاف‌ناپذیر یا افراطی شوند، آسیب‌زا می‌شوند.
طرحواره چیست؟ طرحواره الگوی شناختی-هیجانی ثابتی‌ست که تجربه زندگی و تفسیر ذهنی ما از دنیا را شکل می‌دهد. بعضی طرحواره‌ها مثل «معیارهای بالا»، «اتکا به خود» یا «پیشرفت‌طلبی» ممکن است در ظاهر کارکرد مثبت داشته باشند، اما اگر فرد همیشه خود را مجبور به موفقیت کند یا نتواند از دیگران کمک بگیرد، همین طرحواره‌ها هم مخرب می‌شوند.
پژوهشی در Frontiers in Psychology (۲۰۲۱) نشان داد افرادی که طرحواره‌هایی مثل «معیارهای سختگیرانه» یا «حق‌طلبی» دارند، در محیط‌های رقابتی شغلی موفق‌ترند، اما در زندگی شخصی دچار اضطراب و فرسودگی می‌شوند. بنابراین، خود طرحواره بد نیست. طرحواره‌های سالم مثل خودارزشمندی، امنیت در دلبستگی یا احساس کفایت، نقش مهمی در رشد فردی دارند. مشکل وقتی شروع می‌شود که طرحواره‌ها جای منطق و انعطاف را بگیرند و باعث فعال شدن تله ذهنی مزمن شوند.
نقش والدین در شکل‌گیری طرحواره ها
والدین اولین منبع شکل‌گیری طرحواره‌های کودک هستند. کودک، خودش را و دنیای اطرافش را از نگاه والدین می‌بیند. اگر والدین نتوانند نیازهای هیجانی کودک را تامین کنند، ذهن او برای بقا، الگوهایی می‌سازد که بعدها به طرحواره‌های ناسازگار تبدیل می‌شوند. مطالعه‌ای در Developmental Psychology (۲۰۱۸) روی ۳۲۰ کودک ۶ تا ۱۲ ساله نشان داد سبک فرزندپروری والدین رابطه مستقیم با فعال شدن انواع طرحواره ها دارد. کودکانی که والدینی بی‌ثبات، سخت‌گیر یا بی‌توجه داشتند، بیشتر دچار طرحواره‌های «بی‌اعتمادی»، «محرومیت هیجانی» و «نقص» شدند. در ادامه، دو عامل کلیدی والدین را بررسی می‌کنیم.
1. نقش والدین در ایجاد طرحواره چیست؟ سبک فرزندپروری و دلبستگی
طرحواره به زبان ساده یعنی نتیجه برداشت ذهن کودک از رفتار والدین. اگر والدین فضای امن، قابل‌پیش‌بینی و پاسخ‌گو ایجاد کنند، کودک طرحواره‌های سالم‌تری مثل اعتماد، احساس کفایت و صمیمیت را می‌سازد. اما سبک‌های زیر می‌توانند پایه طرحواره‌های ناسازگار باشند:
- فرزندپروری طرد‌گر: منجر به طرحواره رهاشدگی
- کنترل افراطی: فعال‌کننده طرحواره وابستگی یا اطاعت
- نوسان بین بی‌توجهی و محبت: باعث شکل‌گیری طرحواره بی‌ثباتی هیجانی
- محبت مشروط: عامل بروز طرحواره جلب تایید و ایثار افراطی
دلبستگی ناایمن (insecure attachment) نیز به‌شدت با بروز طرحواره‌های منفی مرتبط است. روانشناسان دانشگاه کلمبیا در سال ۲۰۱۹ ثابت کردند که کودکان با دلبستگی اجتنابی بیشتر به طرحواره‌های «تنبیه» و «بی‌اعتمادی» گرایش دارند.
2. نبود توجه هیجانی یا انتظارات غیر‌واقعی از سمت والدین
والدینی که نیازهای هیجانی کودک را نادیده می‌گیرند یا او را فقط زمانی دوست دارند که موفق باشد، در واقع زمینه طرحواره‌های آسیب‌زا را فراهم می‌کنند. بر اساس مطالعه‌ای در International Journal of Cognitive Therapy (۲۰۲۰)
کودکانی که محبت بی‌قید و شرط دریافت نکردند، در بزرگسالی دچار طرحواره‌های «نقص»، «کمال‌گرایی» و «تنبیه» شدند. موارد رایج که به شکل‌گیری طرحواره‌های ناسازگار منجر می‌شوند:
- والدینی که فقط موفقیت را می‌پذیرند → طرحواره معیارهای سختگیرانه
- والدینی که از ابراز محبت خجالت می‌کشند → طرحواره محرومیت هیجانی
- والدینی که کودک را با دیگران مقایسه می‌کنند → طرحواره بی‌ارزشی یا شکست
- والدینی که خطا را تنبیه می‌کنند نه آموزش → طرحواره تنبیه یا شرم
کودک نمی‌فهمد چرا مورد محبت قرار نگرفته، ولی این بی‌محبتی را به خودش نسبت می‌دهد و باورهای غلطی درباره ارزشمندی‌اش شکل می‌دهد.
طرحواره‌های فرهنگی؛ تاثیر جامعه بر ذهن ما
طرحواره‌ها فقط از خانواده نمی‌آیند؛ جامعه، آموزش، مذهب و رسانه نیز در شکل‌گیری آن‌ها نقش دارند. به همین دلیل، روانشناسان مفهومی به نام طرحواره‌های فرهنگی (Cultural Schemas) را معرفی کرده‌اند. در سال ۲۰۲۲، محققان دانشگاه ملبورن در یک مطالعه روی ۴۵۰ بزرگسال نشان دادند که جوامعی با تاکید زیاد بر موفقیت فردی، رقابت یا تابوهای اخلاقی، باعث افزایش طرحواره‌های «کمال‌گرایی»، «اطاعت» و «بی‌اعتمادی» می‌شوند. تاثیرات فرهنگی رایج:
- رسانه‌هایی که زیبایی را به شکل خاصی نمایش می‌دهند → طرحواره نقص یا شرم
- جوامعی که مردانگی را با سخت‌گیری و خشم می‌سنجند → بازداری هیجانی
- فرهنگ‌هایی که شکست را نمی‌پذیرند → طرحواره شکست یا تنبیه
- نظام‌های آموزشی مقایسه‌محور → طرحواره معیارهای سختگیرانه
معنی طرحواره در روانشناسی فقط به خانواده محدود نمی‌شود. طرحواره‌های فرهنگی در سطح ناخودآگاه جمعی نیز اثرگذارند و ذهن فرد را حتی بدون تجربه مستقیم، شکل می‌دهند.
چطور می‌توان طرحواره‌های مثبت ساخت؟
طرحواره‌های مثبت هم وجود دارند. ذهن می‌تواند بر اساس تجربه‌های ایمن، الگوهایی از اعتماد، عزت‌نفس، توانایی حل مسئله و صمیمیت بسازد. اما برای ساخت طرحواره‌های مثبت، فرد باید آگاهانه، مداوم و در محیطی امن عمل کند.
طرحواره چیست؟ طرحواره مثبت یعنی الگوی ذهنی که به فرد کمک میکند احساس امنیت، کفایت، ارتباط سالم و انعطاف‌پذیری داشته باشد.
مهم‌ترین راه‌های ساخت طرحواره‌های سالم:
- ایجاد رابطه امن با فردی قابل‌اعتماد (روابط ترمیمی)
- تمرین گفت‌وگوی مثبت با خود (Self-compassion)
- نوشتن تجربه‌های موفقیت و شایستگی به‌صورت روزانه
- شکستن الگوهای تکراری با رفتارهای آگاهانه جدید
- تمرین ذهن‌آگاهی برای تنظیم هیجانات و افکار منفی
- درمان طرحواره‌های ناسازگار برای باز شدن فضا جهت الگوهای مثبت
در مطالعه‌ای در Journal of Positive Psychology (۲۰۲۱)، افرادی که روزانه تمرین ذهن‌آگاهی و خودآگاهی انجام دادند، پس از ۸ هفته، در تست طرحواره یانگ، امتیاز بالاتری در طرحواره‌های مثبت دریافت کردند. ذهن مثل خاک است؛ اگر بذر سالم بکاری و مراقبت کنی، طرحواره‌های سالم رشد می‌کنند.
آیا تا به‌حال واقعا خودت یا فرزندت رو شناخته‌ای؟
تست ژنتیک شخصیت TalentX با تحلیل DNA، تصویر واضحی از شخصیت، هیجانات و سبک تصمیم‌گیری ارائه می‌ده. این یعنی شناخت عمیق‌تر برای انتخاب درست مسیر تحصیلی، شغلی یا زندگی. فقط با یک نمونه بزاق، خودت رو بشناس و آگاهانه تصمیم بگیر. برای اطلاعات بیشتر و در یافت مشاوره رایگان کلیک کنید.
قدم اول برای رهایی از تله‌های ذهنی، شناخت طرحواره‌هاست
طرحواره چیست؟ طرحواره‌ها الگوهایی ناهشیار هستند که در دوران کودکی شکل می‌گیرند و بر افکار، احساسات و رفتارهای ما تاثیر می‌گذارند. این الگوها ممکن است در نتیجه طرد شدن، انتقاد شدید، مراقبت بیش‌ازحد یا بی‌توجهی عاطفی والدین ایجاد شوند. وقتی این باورهای ناهشیار تثبیت شوند، افراد بدون اینکه بدانند، وارد الگوهای تکراری و ناسالم در روابط، کار یا تصمیم‌گیری می‌شوند.
شناخت انواع طرحواره ها به ما کمک میکند متوجه شویم چرا در برخی موقعیت‌ها واکنش‌های شدید نشان می‌دهیم یا چرا همیشه جذب افراد خاصی می‌شویم. طرحواره‌درمانی، یکی از روش‌های موثر برای تغییر این الگوهاست. در این روش، درمانگر به کمک تکنیک‌هایی مانند تصویرسازی ذهنی، گفت‌وگوی صندلی‌ها و بازسازی شناختی، به فرد کمک میکند طرحواره‌های ناسازگار را تضعیف کند.
تفاوت طرحواره با تله ذهنی در این است که تله، همان فعال شدن طرحواره در موقعیت‌های خاص است. یعنی وقتی طرحواره به‌صورت خودکار رفتار و احساس ما را هدایت میکند. شناخت و اصلاح طرحواره‌ها اولین قدم برای تغییر عمیق در زندگی است. اگر می‌خواهید چرخه‌های تکراری ذهنی را بشکنید، لازم است طرحواره‌های خودت را بشناسید و در مسیر تغییر آن‌ها گام بردارید.
