هاپلوگروپ جزو مباحث تبارشناسی و ژنتیک است که به اقوام و دودمان‌ قدیمی و بزرگ اشاره دارد. هاپلوگروپ یا هاپلوگروه، به‌ بررسی اجداد مشترک قومیت‌ها می‌پردازد. در ادامه این مقاله به معرفی انواع و پراکندگی‌ هاپلوگروه ها می‌پردازیم.

هاپلوگروپ ها چه هستند؟

مطابق تعریف انجمن بین‌المللی تبارشناسی ژنتیک، هاپلوگروپ (Haplogroup) یا هاپلوگروه به یک گروه جمعیتی از مردم گفته می‌شود که از طرف پدری، مادری یا هر دو، دارای یک جد مشترک باشند. یکی از راه های شناخت و کسب اطلاعات درباره اجداد پدری و مادری، تست نژاد است.

بعضی هاپلوگروه‌ها با نژادهای مشهوری مانند وایکینگ‌ها یا بومیان استرالیا مرتبط هستند. در برخی منابع، از عبارت‌ دودمان برای اشاره به هاپلوگروه استفاده می‌شود.

با توجه‌ به اینکه Y-DNA از پدر به پسر و mtDNA از مادر به دختر و پسر منتقل می‌شود، هر دو خط وراثت مرد و زن در تعیین هاپلوگروه نقش دارند.

هاپلوگروه ها در امتداد یک دیگر و از هم ایجاد شده اند که مبدا آن هاپلوگروهی است در آفریقا. و در طول چندین هزاره، تعداد آن‌ها افزایش یافته است. با هر بار جهش DNA، گروهی از این مجموعه جدا شده و هاپلوگروپ خود را تشکیل داده است.

پیشنهاد می‌کنیم درباره آفرینش اولین انسان نیز مطالعه کنید.

رایج‌ترین هاپلوگروپ چیست؟

هر هاپلوگروپ ژنتیکی معمولاً با یک حرف بزرگ انگلیسی نام‌گذاری می‌شود. ممکن است در ادامه، اعداد و حروف کوچکی هم به دنبال این حرف بیاید که نشان‌دهنده زیرشاخه و… است؛ مانند: A → A1 → A1a. در این‌ باره بیشتر توضیح خواهیم داد.

هاپلوگروه H که از نوع mtDNA یا مادری است، در میان حدود ۴۰ درصد از مردم اروپا یافت می‌شود. همین مسئله، آن را به رایج‌ترین هاپلوگروپ مادری در غرب بدل می‌سازد. البته این هاپلوگروپ در شمال آفریقا، خاورمیانه، آسیای مرکزی و شمال آسیا هم فراوانی قابل‌توجهی دارد.

در آفریقا، هاپلوگروه‌های L1، L2 و L3 رایج‌ترین هاپلوگروه‌های mtDNA هستند؛ در حالی‌ که در بیشتر کشورهای جنوبی و شرقی آسیا، انواع B، C، D، M و Y فراوان‌ترین‌ها محسوب می‌شوند. برای اقیانوسیه، رایج‌ترین هاپلوگروپ‌ها انواع N و P و در آمریکا نیز A، B، C و D هستند.

 میان هاپلوگروه‌های Y-DNA یا پدری، در اروپا نوع R1 بیشترین سهم را دارد، در خاورمیانه نوع J معمول‌ترین است و در آفریقا نیز E و A رایج‌ترین‌ها به شمار می‌روند. انواع C، O و L در آسیا و اقیانوسیه و نوع Q هم در آمریکا بیشترین رواج را دارند.

مطلب پیشنهادی: درباره جد و آباد!

انسان نئاندرتال یکی از نژاد‌های باستانی و نخستین است حدود ۴۰ هزارسال قبل منقرض شده‌اند اما شباهت ژنی و ظاهری که با انسان‌های امروزی داشتند، توجه خیلی‌ها را جلب کرده است. برای آشنایی با نئاندرتال‌ها کلیک کنید.

تفاوت بین هاپلوگروپ های مادری و هاپلوگروپ های پدری چیست؟

بعضی از موارد تفاوت هاپلوگروه مادری و پدری عبارتند از:

بیشتر بخوانید: اقوام ایرانی شامل کدام قومیت ها می شوند؟

هاپلوگروپ مادری

هاپلوگروپ‌های مادری (Maternal haplogroups) توسط دی‌ان‌ایِ میتوکندری (دی‌ان‌ای میتوکندریایی)، یعنی mtDNA، تعیین می‌شوند. برخلاف انواع دیگر دی‌ان‌ای، mtDNA در خارج از هسته سلول قرار دارد و از همین‌ رو با دی‌ان‌ای‌های دیگر ترکیب نمی‌شود.

این مسئله باعث می‌شود که فرد با افراد دیگری که به خط تباری مستقیم مادری او تعلق دارند، هاپلوگروه مادری یکسانی داشته باشد؛ یعنی با مادر، برادر، خواهر، خاله و مادربزرگ مادری خود هاپلوگروه مادری یکسان دارند. چنانچه منشاء این هاپلوگروه را دنبال کنیم، به یک جهش ژنتیکی مشترک در مقطعی از تاریخ خواهیم رسید.

هاپلوگروپ پدری

وضعیت هاپلوگروه های پدری کمی پیچیده‌تر است. هاپلوگروه پدری به کروموزوم Y فرد مربوط می‌شود و به‌ خاطر آنکه این همان کروموزوم جنسی مردان است، از پدر به پسر به ارث می‌رسد. از آنجا که زنان کروموزوم Y ندارند، به‌طور پیش‌فرض هاپلوگروپ پدری نخواهند داشت.

با این‌ حال این امکان برای آن‌ها وجود دارد که با انجام آزمایش ژنتیک برای یکی از اقوام مذکر از طرف پدر، هاپلوگروپ پدری خود را پیدا کنند. در حالت ایده‌آل، این فرد باید پدر، برادر، عمو یا پدربزرگ فرد باشد.

انواع هاپلوگروپ ها

هاپلوگروپ‌ها را براساس دو دسته پدری (Y) و مادری (mtDNA) تقسیم‌بندی می‌کنیم:

هاپلوگروپ‌های پدری (Y)

هاپلوگروه های بدون جهش M168

• هاپلوگروپ A: رایج در آفریقا
• هاپلوگروپ B: آفریقا

هاپلوگروپ‌های با جهش M168

• C: اقیانوسیه، آسیا، آمریکای شمالی و با فراوانی کمتر در آمریکای جنوبی، جنوب شرق آسیا، جنوب آسیا، غرب آسیا و اروپا
• YAP+:
  • DE
    • D: تبت، نپال، ژاپن و آسیای میانه. به‌طور پراکنده در نیجریه، سویه و عربستان سعودی
    • E: اروپا، خاورمیانه، شمال و شرق آفریقا. در ایران از ۱۰ درصد فراتر نمی‌رود.
      • E1b1a
      • E1b1b

هاپلوگروه های با جهش M89

• F: اقیانوسیه، اروپا، آسیا و قاره آمریکا
  • FT: چین، ویتنام و سنگاپور
• G: بیشتر در قفقاز و در ایران تنها ۱۰ درصد فراوانی دارد.
• H
  • H1’3
    • H1
      • H1a: هند، سریلانکا، نپال، پاکستان، ایران و آسیای میانه
      • H1b
    • H3: هند، سریلانکا، پاکستان، بحرین و قطر
  • H2
• IJK

با جهش‌های L15 و L16

• IJK
  • IJ
    • I: رایج در اروپا، با فراوانی کمتر در خاورمیانه
      • I1
      • I2
    • J: خاورمیانه، ترکیه، منطقه بالکان و شمال آفریقا
      • J*عمدتاً در سقطرا (جزیره‌ای در یمن)،عمان، یونان، جمهوری چک و در میان مردمان ترک یافت می‌شود. مشاهداتی هم در پاکستان شده است.
      • J1: رایج در سامی‌ها. در ایرانی‌ها به‌ندرت بالای ۱۰ درصد است.
      • J2: رایج در بالکان، ساحل اروپایی مدیترانه و منطقه قفقاز. در ایرانی‌ها بالای ۲۳ درصد. در بین کردها فراوانی بالایی دارد. برای معرفی کامل هاپلوگروپ j2 کلیک کنید.
  • K

همراه با جهش M9

• K
  • LT
    • L: جنوب آسیا، آسیای میانه، جنوب غرب آسیا، مدیترانه و فراوانی در بین بلوچ‌ها
    • T: شما آفریقا، شاخ آفریقا، جنوب غرب آسیا، جنوب آسیا و مدیترانه
  • K(xLT)

 جهش M526

• M: گینه نو، شرق اندونزی
• NO
  • N: شمال اوراسیا
  • O: شرق، جنوب شرقی و جنوب آسیا، آسیای میانه
    • O1
      • O1a
      • O1b
    • O2
• P-M45
  • Q-M242
    • Q-M3
  • R
    • R1
      • R1a: رایج در اوراسیا. فراوان در اقوام پشتون و بلوچ
      • R1b: از ایرلند تا ایران گسترده و در نواحی کوهستانی ایران و ارمنستان نسبتاً رایج است؛ به‌ویژه اقوام یغنابی و کردها
    • R2: جنوب آسیا و آسیای میانه
  • S: گینه نو و شرق اندونزی

هاپلوگروپ‌های R1a و R1b

هر دو هاپلوگروپ منشأ مشترکی در هاپلوگروپ R دارند، اما مسیرهای گسترش آن‌ها متفاوت بوده است. جالب است بدانید هر دو هاپلوگروپ با گسترش زبان‌های هندواروپایی مرتبط هستند و نقش مهمی در شکل‌گیری ساختار ژنتیکی اروپا و بخش‌هایی از آسیا داشته‌اند.

همانطور که بالاتر ذکر شد، R1a یکی از هاپلوگروپ‌های برجسته در آسیای میانه، جنوب آسیا، شرق اروپا و کشورهای حوزه بالتیک است. دانشمندان معتقدند که هاپلوگروپ R1a در حدود ۱۵۰۰۰ تا ۲۵۰۰۰ سال پیش در اوراسیا پدید آمده باشد و با حرکت‌های مهاجرتی گروه‌های هندواروپایی از استپ‌های اوراسیا به سمت اروپا، آسیای میانه و جنوب آسیا گسترش یافته است.

هاپلوگروپ R1b بیشتر در غرب اروپا شایع است، اما در برخی از جمعیت‌های آسیای مرکزی و جنوب غربی آسیا نیز یافت می‌شود. هاپلوگروپ R1b در حدود ۱۸۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ سال پیش به وجود آمده و در دوران نوسنگی با مهاجرت کشاورزان اولیه از شرق به اروپا گسترش یافته است.

هاپلوگروپ‌های مادری (mtDNA)

هاپلوگروپ های میتوکندری یا mtDNA به سه دسته اصلی L، M و N تقسیم می‌شوند. دسته L تقریباً تمام آفریقایی‌تبارها را شامل می‌شود.

گروه M که در پی اولین موج مهاجرت انسان‌ها به وجود آمده،شامل:

• M1: اقوام اتیوپی، سومالی و هند
• CZ: بسیاری از مردم سیبری
  • زیرشاخه C: بعضی از سرخپوستان آمریکا
  • زیرشاخه Z: بسیاری از سامی‌ها، بعضی از کره‌ای‌ها، برخی از مردم شمال چین و بعضی از اقوام آسیای مرکزی
• D: بعضی از سرخپوستان آمریکا، بسیاری از سیبریایی‌ها و اقوام شمال آسیای شرقی
• E: اقوام مالایی، بورنئو، فیلیپینی، بومیان تایوان و پاپوآ گینه نو
• G: بسیاری از اقوام شمال شرق سیبری، شمال آسیای شرقی و آسیای مرکزی
• Q: اقوام ساکن ملانزی، پلینزی و گینه نو

دسته N نیز به دودمانی که در خارج از آفریقا تکامل یافته، اشاره می کند. اعضای این دسته عبارتند از:

• A: بسیاری از سرخپوستان آمریکا و بعضی از اقوام آسیای شرقی و سیبریایی‌ها
• I: فراوانی ۱۰ درصدی در شمال و شرق اروپا
• S: بخشی از بومیان استرالیا
• W: بعضی از اقوام اروپای شرقی، جنوب آسیا و جنوب شرق آسیا
• X: شماری از سرخپوستان آمریکا، سیبریایی‌های جنوب، آسیایی‌های جنوب غربی و اروپایی‌های جنوب
• Y: بیشتر نیوخ‌ها و نیاسی‌ها؛ بسیاری از آینوها، تونگوسی‌ها و آسترونزیایی‌ها. با فراوانی کم، در بعضی نقاط دیگر سیبری، شرق آسیا و آسیای مرکزی
• R: زیر شاخه بزرگی از نوع N که عملا به دو بخش اوراسیای غربی و اوراسیای شرقی تقسیم می‌شود. تقریبا تمام جوامع اروپا و بخش عمده‌ای از خاورمیانه امروزی در این زیرشاخه جای می‌گیرند. درصد کمی هم در سایر گروه‌های N قرار می‌گیرند. اعضای زیرشاخه R عبارتند از:
  • B: برخی از چینی‌ها، تبتی‌ها، مغولی‌ها، اقوام آسیای مرکزی، کره‌ای‌ها، سرخپوستان آمریکا، سیبریایی‌های جنوب، ژاپنی‌ها و استرالیایی‌ها
  • F: به‌طور عمده در جنوب شرق آسیا، به‌ویژه ویتنام و جزیره Hvar کرواسی
  • R0: در عربستان، اتیوپی و سومالی؛ همچنین اروپا، غرب آسیا و شمال آفریقا
  • Pre-JT: شام (ناحیه لبنان امروزی)، با فراوانی ۲۵ درصدی در اقوام بادیه‌نشین، دیده می‌شود؛ همچنین در شمال و شرق اروپا، رود سِند  و مدیترانه
  • U: فراوانی زیاد در اوراسیای غربی، شبه‌قاره هند و الجزایر. زیرشاخه U5 آن در کشورهای اسکاندیناوی و بالتیک، به‌ویژه سامی‌ها، فراوانی بالایی دارد.

هر فرد چند هاپلوگروپ می‌تواند داشته باشد؟

هر فرد دو هاپلوگروپ از سمت مادر و پدر دارد. برای زنان نمی‌توان با یک آزمایش، مستقیماً هاپلوگروه پدری را تعیین کرد؛ چرا که آن‌ها کروموزوم Y ندارند.

جمع‌بندی

هاپلوگروپ یا هاپلوگروه شامل جمعیتی از انسان‌ها است که از سمت پدری یا مادری، جد مشترکی دارند. به‌عبارتی بررسی هاپلوگروپ‌ها راهی برای آگاهی از واقعیت تعلق فرد به یک قوم و همین‌طور زمان و مکان زندگی اجداد او محسوب می‌شود.

تعلق فرد به یک هاپلوگروپ بستگی به تعداد SNPهایی(چندریختی تک-نوکلئوتید-single-nucleotide polymorphism،) دارد که او وارث آن‌ها است؛ یعنی اساساً همان تعداد جهش‌های ژنتیکی. با انجام آزمایش ژنتیک تبارشناسی، SNPهای فرد بررسی و هاپلوگروه‌های وی مشخص می‌شوند.