سهم پدر در صفاتی که فرزند دارد بیشتر است یا مادر؟ اگر چنین سؤالی برایتان پیش آمده است، بیایید تا به صفات ارثی و اینکه هر والد در انتقال چه ویژگی هایی بیشتر نقش دارد، نگاهی بیندازیم.
یکی از بحث‌هایی که بعد از تولد هر نوزاد، به‌ویژه برای ما ایرانی‌ها، نقل محافل می شود، این است که ببینیم او بیشتر به پدرش رفته است یا مادرش. بگذارید که از لحاظ علمی به خصوصیات ارثی نگاهی داشته باشیم.
منظور از صفات ارثی چیست؟
می‌دانیم که به فرآیند انتقال ویژگی‌ها از والدین به فرزندان وراثت گفته می‌شود. این ویژگی ها اصطلاحاً صفت (Trait) نام دارند. یکی از دلایل منحصر به فرد بودن هرکدام از ما، منحصر به فرد بودن مجموعه صفاتی است که از پدر و مادر خود دریافت کرده‌ایم.
به صفاتی که در فرآیند لقاح (ترکیب شدن سلول‌های جنسی نر و ماده) به فرزندان منتقل می‌شوند، صفات ارثی (Inherited traits) می‌گویند. این ویژگی‌ها نقطه مقابل صفات اکتسابی (Acquired traits) هستند که در طول زندگی فرد، با مشاهده، یادگیری، تأثیر عوامل محیطی و غیره به دست می‌آیند.
صفت های ارثی به شکل کد در مولکول DNA ما گنجانده شده‌اند. بنابراین با انتقال دی‌ان‌ای به نسل بعدی، این صفات هم می‌توانند به آن نسل به ارث برسند. قد، رنگ چشم، رنگ پوست و رنگ مو، نمونه‌هایی از صفات ارثی هستند.
انواع صفات ارثی یا ژنتیکی
خصوصیات ژنتیکی در دسته‌های مختلفی ازجمله: ظاهری، شخصیتی یا شناختی قرار می‌گیرند.
نمونه‌هایی از صفات ژنتیکی یا ارثی عبارتند از:
- رنگ چشم
- رنگ و جنس مو
- رنگ پوست
- گروه خونی
- توانایی لوله کردن زبان
- متصل بودن یا نبودن نرمه گوش به سر
- چال گونه
- موی فرفری یا مجعد
- کک‌ومک صورت
- غالب بودن دست راست یا چپ
- شکل خط مو
- کوررنگی
- شیوه چفت کردن انگشتان دو دست در یکدیگر
ویژگی یا صفات ژنتیکی که از مادر به ارث میرسد
نقش والدین در انتقال خصوصیات ژنتیکی متفاوت است. بگذارید اول به سراغ صفات ارثی مادری برویم.
آن دسته از صفات ژنتیکی که از مادر به فرزند به ارث می‌رسند، شامل:
۱. بیماری‌های میتوکندریایی
بیماری‌های میتوکندریایی (Mitochondrial diseases) نوعی اختلالات ارثی مزمن هستند که بر اثر نقص یا جهش دی‌ان‌ای میتوکندریایی (mtDNA) به وجود می‌آیند (دی‌ان‌ای میتوکندریایی همان‌طور که از نام آن پیدا است، نوعی دی‌ان‌ای است که در میتوکندری سلول‌ها یافت می‌شود). این بیماری‌ها می‌توانند تقریبا هر عضوی از بدن را درگیر کنند و خود باعث بروز مشکلات ثانویه مانند: دیابت، آلزایمر و دیستروفی عضلانی شوند. درباره جهش ژنتیکی بیشتر بخوانید.
۲. عیوب انکساری چشم و مشکلات بینایی
بنا به مطالعات، بینایی و ساختار چشم از مادر به ارث میرسد. اگر مادر در جوانی نزدیک‌بینی داشته باشد، احتمال ضعف بینایی و تنبلی چشم در فرزندان بالاتر از معمول خواهد بود. مورد دیگر کوررنگی است. این صفت بیشتر به کروموزوم ایکس وابسته است و بیشتر مردان را درگیر می‌کند؛ چراکه آن‌ها کروموزوم ایکس دیگری ندارند که بخواهد تأثیر ژن معیوب را خنثی کند.
۳. خصوصیات جسمی
بعضی ویژگی‌های جسمی-فیزیکی مانند رنگ مو، بافت مو، خط مو، بافت پوست و رگ‌های واریسی از مادر به ارث میرسد.
۴. زمان یائسگی و قاعدگی
فرزندان دختر معمولاً از لحاظ زمان شروع قاعدگی و همچنین یائسگی، شبیه به مادران خود خواهند بود. البته که این مسئله همیشه صادق نیست.
۵. هوش
در مطالعه‌ای که توسط شورای تحقیقات پزشکی گلاسکو انجام شد، مشخص شد که بهترین معیار پیشبینی برای هوش فرد، ضریب هوشی مادر است. ضریب هوشی شرکت‌کنندگان در این پژوهش به‌طور میانگین تنها ۱۵ امتیاز با مادران‌شان تفاوت داشت؛ بنابراین هوش یکی از صفات ارثی است که با احتمال بیشتر از مادر به فرزند منتقل می گردد. با این توضیحات، به نظر شما واقعا هوش ارثی است یا اکتسابی؟ برای مطالعه بیشتر کلیک کنید.
۶. عادات خواب
عادات خواب یکی دیگر از صفات ارثی است اما خیلی ها از ژنتیکی بودن این ویژگی بی خبر هستند. براساس مطالعه‌ای که در ژورنال Sleep Medicine منتشر شده، مادرها عادات خواب خود را به فرزندان‌شان منتقل می‌کنند. مثلا فرزندان مادران مبتلا به بدخوابی، بعضا دیرتر به خواب می‌روند و کیفیت خواب پایین‌تری دارند.
۷. پا به سن گذاشتن
بنا به چندین مطالعه که روی حیوانات انجام شده، ژن‌های مادری ممکن است روی سرعت روند پیری فرزندان بگذارد. به گفته آن‌ها دی‌ان‌ای میتوکندریایی که تنها از مادر به ارث میرسد، احتمالاً در کنترل سرعت پیری نقش خواهد داشت. البته این مسئله هنوز در انسان تایید نشده است.
۸. پتانسیل اضافه وزن یا کاهش وزن
متابولیسم یا همان سوخت‌وساز بدن هم ممکن است از مادر به ارث برسد. البته این مسئله تأثیر سبک زندگی و انتخاب‌های فرد را دراین‌زمینه کم‌رنگ نمی‌کند. در واقع اصطلاح استعداد چاقی به همین موضوع اشاره می کند؛ که می تواند یکی از خصوصیت های ژنتیکی باشد.
۹. خلق‌وخو
می‌دانیم که سیستم لیمبیک در تنظیم احساسات و همچنین اختلالات خلقی، مانند افسردگی نقش، دارد. این سیستم بیشتر احتمال دارد که از مادر به دختر منتقل شود تا از مادر به پسر یا از پدر به فرزند. بنابراین می‌توان گفت که دخترها، دست‌کم تا اندازه‌ای، خلق‌وخوی مادران خود را به ارث می‌برند.
خصوصیات یا صفاتی که از پدر به ارث میرسد!
حالا نوبت پدرها است! صفات ارثی که از پدر به فرزند می‌رسند عبارتند از:
۱. جنسیت
در بارداری طبیعی، جنسیت فرزند همیشه توسط پدر تعیین می‌شود. می‌دانیم که کروموزوم‌های جنسی، یعنی همان دو کروموزوم X و Y، جنسیت فرد را تعیین می‌کنند؛ به‌طوری‌که مردان یک کروموزوم جنسی X و یک Y و زنان دو کروموزوم X دارند.
سلول‌های تخمک تنها کروموزوم ایکس دارند؛ پس بسته به اینکه اسپرم مرد که تخمک را بارور می‌کند کروموزوم X داشته باشد یا Y، فرزند دختر یا پسر خواهد شد.
۲. قد
حداقل ۷۰۰ تغییر ژنتیک در تعیین قد انسان نقش دارند. این تغییرات هم از ژن‌های مادر و هم پدر به ارث می‌رسند. اما شواهد نشان می‌دهند که ژن‌های هر والد از لحاظ عملکرد، اندکی تفاوت با یکدیگر دارند. ژن‌های پدر در رشد قد نقش پررنگی ایفا می‌کنند.
۳. وراثت وابسته به کروموزوم Y برای فرزندان پسر
تمام مردان دارای یک کروموزوم Y هستند که آن را از پدر خود به ارث برده‌اند. درنتیجه، تمام صفات ژنتیکی مختص به کروموزوم Y هم از پدران منتقل شده‌اند. جهش‌هایی که در کروموزوم Y انجام می‌شوند فقط می‌توانند از پدر به پسر برسند.
آن‌ها همگی غالب در نظر گرفته می‌شوند؛ چون مادر کروموزوم Y ندارد که بخواهد با اثرات آن‌ها مقابله کند. صفات ارثی مرتبط با کروموزوم Y علاوه‌بر ویژگی‌های مردانه، ویژگی‌هایی فارغ از جنس را هم در خود دارند؛ مثل: پرمویی گوش یا چسبیدگی انگشتان.
۴. وراثت وابسته به کروموزوم X برای فرزندان دختر
دیدیم که پدر کروموزوم X یا Y را به فرزند منتقل می‌کند. فرزند دختر دو کروموزوم ایکس، هرکدام از یک والد، دریافت می‌کند. بنابراین دختر، هم از مادر و هم از پدر، ژن‌های وابسته به کروموزوم X را دریافت خواهد کرد که هرکدام ممکن است بروز پیدا کنند. سندروم ایکس شکننده نمونه‌ای از اختلالات ژنتیکی مرتبط با وراثت غالب کروموزوم ایکس است.
۵. ذخایر چربی
ذخایر چربی نیز می تواند در دسته خصوصیات ارثی قرار بگیرد که از مادر و پدر به ارث می رسند. به نظر میرسد که بافت چربی پدر، در مقایسه با مادر، نقش بیشتری در انتقال چربی اضافی به فرزند دارد. دو نوع سلول چربی در بدن وجود دارد: قهوه‌ای و سفید. چربی قهوه‌ای وظیفه حفظ دمای بدن و سوزاندن کالری را بر عهده دارد، اما چربی سفید انرژی مازاد را در قالب چربی در بدن ذخیره می‌کند.
چربی قهوه‌ای از مادر و چربی سفید از پدر به ارث میرسد؛ پس پدر در ایجاد چربی اضافی نقش بیشتری دارد. چربی اضافی از عوامل فشار خون بالا و بیماری‌های قلبی محسوب می‌شود.
تأثیر عوامل محیطی بر صفات ارثی
ژن‌ها تنها عاملی نیستند که روی صفت و وبژگی های ما اثر می‌گذارند. بیشتر صفت‌ها از ترکیبی از ژن‌های فرد و عوامل محیطی شکل می‌گیرند. عامل محیطی اصطلاحا هرچیزی خارج از دی‌ان‌ای است که روی صفات یا خصوصیات فرد اثر می‌گذارد. این عوامل بسیار متنوع هستند و می‌توانند به‌تنهایی یا در کنار ژن‌ها روی ما اثر بگذارند.
به مجموعه کامل دی‌ان‌ای هر موجود زنده «ژنوم» می‌گوییم. تعداد ژنوم انسان با ۳ میلیارد عدد، به‌تنهایی به اندازه کافی سنگین هست؛ چه برسد به زمانی که در کنار عوامل محیطی قرار می‌گیرد که عملاً بی‌شمار هستند. این ترکیبات بی‌پایان بین خصوصیات ارثی و عوامل محیطی، به منحصربه‌فرد شدن هرچه بیشتر هر انسان کمک می‌کنند.
عوامل محیطی اغلب به‌طور مستقل از ژن‌ها روی صفات اثر می‌گذارند؛ هرچند در موارد بسیاری هم محیط باعث تغییر ژن می‌شود و توالی دی‌ان‌ای یا فعالیت آن را دستخوش تغییر می‌کند. هرکدام از این اتفاقات می‌تواند پروتئین‌های ساخته‌شده از ژن‌ها را تغییر دهد که بر صفات ارثی اثر می‌گذارد.
مثلا اشعه فرابنفش قادر است ساختار DNA را بشکند. بعضی ترکیبات شیمیایی موجود در پلاستیک یا دود سیگار هم می‌توانند رفتار شیمیایی بازهای دی‌ان‌ای را تغییر بدهند و آن‌ها را با یکدیگر تعویض کنند. ویروس‌ها هم پس از آلوده کردن یک سلول، مواد ژنتیکی خود را در آن کپی می‌کنند که گاهی مستقیماً روی یک ژن اثر می‌گذارد. اگر سلول‌ها دستخوش تعداد زیادی از تغییرات اینچنینی شوند، ممکن است سرطانی بشوند.
عوامل محیطی همچنین قادر هستند که با اعمال تغییراتی در اپی‌ژنوم (ترکیبات شیمیایی مکملی که بیان و عملکرد ژنوم را تغییر می‌دهد، ولی روی توالی دی‌ان‌ای تأثیر نمی‌گذارد)، فعالیت بعضی ژن‌ها و کم‌وکیف پروتئین تولیدی آن‌ها را کاهش یا افزایش دهند. رژیم غذایی، مواد سمی، استرس و حتی فعالیت فیزیکی، همگی روی اپی‌ژنوم تأثیر دارند.
از طرفی عوامل محیطی خود نیز روی یکدیگر اثر می‌گذارند. مثلا فردی که شغلی پرتنش دارد، ممکن است سطحی بالا از هورمون‌های استرس داشته باشد و فرصت کمی برای تغذیه سالم. اما اگر همان فرد پیاده‌روی کافی داشته باشد و ساکن جامعه‌ای سالم باشد که در کنار آمدن با استرس به او کمک کند، این عوامل مثبت می‌توانند آثار عوامل منفی بالا را خنثی کنند. بنابراین همه ی خصوصیات و ویژگی های ما نمی توانند فقط ارثی یا فقط اکتسابی باشند؛ تاثیر محیط روی ویژگی ها، حتی صفات ارثی قابل انکار نیست. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره ارتباط محیط و ژنتیک، کلیک کنید.
شما چه صفات و خصوصیات ارثی را از پدر و مادر خود به ارث بردید؟
احساسات از کدام والد به ارث میرسد؟
براساس نتایج تحقیقی که توسط دانشگاه کالیفرنیا انجام شده، سیستم مدیریت احساسات مغز بیشتر از مادر به دختر به ارث میرسد تا از مادر به پسر یا از پدر به فرزند. این مقاله با عنوان Brain structure governing emotion is passed down from mother to daughter در وبسایت ScienceDaily منتشر شده است.
رنگ پوست از پدر به ارث میرسد یا مادر؟
رنگ پوست فرد یک صفت چندژنی است؛ یعنی بیش از یک ژن در تعیین آن نقش دارد. ترکیبی از ژن‌های پدر و مادر، رنگ پوست فرزند را تعیین می‌کند و منحصر به یک والد نیست.
