بلاگ

شجره‌نامه‌ ها ابزارهایی قدرتمند برای کشف تاریخچه خانوادگی و اجدادمان هستند. آیا تا به حال به دنبال ریشه‌های خانوادگی خود بوده‌اید؟ در این مقاله، به بررسی انواع شجره‌نامه‌ها، به‌ویژه به شجره‌نامه درختی، ژنتیکی و غیره می‌پردازیم. همچنین، معتبرترین روش‌ها برای یافتن شجره‌نامه خود را معرفی خواهیم کرد تا بتوانید به‌راحتی گذشته خانوادگی‌تان را کشف کنید.

شجره نامه چیست؟

شجره‌نامه (تبارنامه یا نسب‌نامه)، به فهرست نمودار یا جدولی گفته می‌شود که در قالبی منظم، اصل و نسب افراد را به تصویر می‌کشد. شجره نامه که انگلیسی‌زبان‌ها به آن Family tree (درخت خانواده یا درخت خانوادگی) می‌گویند، در لغتنامه دهخدا این‌طور توصیف شده است: «فهرست نام‌های پدران و نیاکان کسی، به‌صورت درختی که نیای اولی اصل و فرزندان به‌ترتیب شاخ‌های آن باشند.» پیشنهاد می‌کنیم درباره اولین انسان نیز مطالعه کنید.

اینکه چرا برای اشاره به این فهرست از واژه شجره یا همان درخت استفاده شده، شاید از آثار هنری دوران قرون وسطی سرچشمه گرفته باشد. در یکی از نقاشی‌های آن زمان با عنوان «درخت جسی» (Tree of Jesse) اجداد عیسی مسیح در کنار شاخه‌های یک درخت به تصویر کشیده شده بودند.

به‌هرحال بحث ما منشا این عبارت نیست. در ادامه از کاربرد شجره‌نامه، انواع آن و منابع تبارشناسی و مطالعات ژنتیکی صحبت می‌کنیم.

چند نوع شجره نامه داریم؟ انواع تبارنامه

شجره نامه‌ها می‌توانند در قالب‌های گوناگون، از فهرست‌های ساده گرفته تا اشکال پیچیده، به نگارش دربیایند یا رسم شوند. چند نوع شجره نامه خانوادگی متداول را در پایین مشاهده می‌کنید:

شجره نامه ژنتیکی چیست؟

آزمایش نیاکان با تحلیل DNA، اطلاعات دقیقی درباره پیشینه نژادی و تاریخچه خانوادگی فراهم کرده و به تکمیل شجره‌نامه‌ها کمک می‌کند. شجره‌نامه ژنتیکی یا ژنوگرام، شامل تاریخچه ژنتیکی و پزشکی افراد است و به پزشکان و متخصصان برای شناسایی الگوهای ارثی کمک می‌کند. این شجره‌نامه‌ها که براساس تبارشناسی ژنتیکی نوشته می‌شوند، در قرن ۲۱ بین مورخان خانوادگی رایج شده و در سیستم بهداشت و درمان، گروه‌های آماتور و پروژه‌های تحقیقاتی کاربرد دارند.

  شجره نامه با شماره‌گذاری آلمانی (Ahnentafel Numbering)

در این سیستم که در نمودار‌ها و گزارش‌های وراثت استفاده می‌شود، به خود فرد مورد نظر و هرکدام از اجداد او، یک عدد اختصاص می‌دهند؛ به‌ طوری‌ که برای رسیدن به پدر باید عدد را دوبرابر کنیم و برای رسیدن به مادر هم عدد یک را به عدد پدر اضافه کنیم. Ahnentafel در زبان آلمانی به معنای «جدول اجداد» است.

درخت جامع (All-in-One Tree)

در این نوع شجره نامه، اسامی تمام اشخاص مرتبط با فرد، ازجمله: اجداد، فرزندان و عموزاده‌ها، گنجانده می‌شود. البته با جلو رفتن نسل‌ها و بزرگ شدن شجره نامه، نمودار بسیار پیچیده می‌شود.

درخت اجداد (Ancestor Tree)

این شجره نامه، اجداد فرد را مشخص می‌کند. درخت اجداد را می‌توان به شکل‌های مختلفی رسم کرد؛ مانند:

• نمودار استاندارد: نموداری با ظاهری جمع ‌و جور که در آن، نام فرد در سمت چپ و اسامی اجداد را به‌ترتیب جدید به قدیم در سمت راست قرار می‌گیرد.
• نمودار بادبزنی (Fan chart): در اینجا، نام فرد موردنظر در مرکز یک دایره، درواقع قطاعی از دایره به‌شکل بادبزن، قرار می‌گیرد و نام اجداد از آن در جهات مختلف منشعب می‌شود. انواع نیم‌دایره و ربع‌دایره این نمودار هم وجود دارند.
• نمودار عمودی: در این نوع، اسامی اجداد فرد در راستای عمودی چیده می‌شوند.

نرم‌افزار‌های تهیه شجره نامه این قابلیت را دارند که به‌جای یک نمودار، چندین نمودار را به‌طور خودکار شماره‌گذاری و چاپ کنند. به‌این‌شکل سرعت کار بالاتر می‌رود.

گزارش اداره ثبت (Register Report)

همچنین به نقل از همشهری آنلاین، سازمان ثبت احوال کشور امکان مشاهده شجره‌نامه خانوادگی را در سایت https://sahim.sabteahval.ir/ برای شهروندان ایرانی فراهم کرد.
اما…
شجره‌نامه شما فراتر از اسناد رسمی است!
شجره‌نامه رسمی فقط بخشی از داستان است؛ پیشینه خود را از نگاه ژنتیکی بررسی کنید و ریشه‌های خانوادگی‌تان را دقیق‌تر بشناسید. برای آشنایی بیشتر با تست تبارشناسی نیاکان کلیک کنید.

یک گزارش روایی که نوادگان فرد را به‌ترتیب نسل نشان می‌دهد. در این سیستم از اعداد رومی و عربی استفاده می‌شود و با آن به‌راحتی می‌توان خط سیر خاندان را از نسلی به نسل دیگر دنبال کرد.

گزارش نوادگان (Descendant Report)

در این گزارش، علاوه‌بر اسامی نوادگان، مشخصات و اطلاعات آن‌ها هم درج می‌شود؛ مانند: تاریخ تولد، محل تولد و تاریخ درگذشت.

شجره نامه نوادگان (Descendant Tree)

این آیتم شبیه به مورد بالا است، اما تنها اسامی افراد در آن ذکر می‌شود.

سوابق گروهی خانواده (Family Group Record)

در این قالب، خلاصه‌ای از اطلاعات زوجین و فرزندان آن‌ها ثبت می‌شود؛ شامل: زمان و مکان تولد، ازدواج و مرگ.

گزارش تاریخچه خانواده (Family History Report)

این مورد شبیه به گزارش نوادگان است، ولی در قالب دفترچه آماده می‌شود.

نمودار بادبزنی

در نمودار بادبزنی، که در بالا به یک نمونه از آن اشاره شد، نام فرد موردنظر در مرکز دایره یا نیم‌دایره‌ای قرار می‌گیرد. در ادامه دایره‌هایی بزرگ‌تر و هم‌مرکز با آن رسم می‌شوند که هرکدام نشان‌دهنده یک نسل از اجداد یا نواده‌ها هستند. نمودار بادبزنی شاید فضای زیادی را اشغال کند، ولی دید خوبی از وضعیت شاخه‌ها به مخاطب می‌دهد.

گزارش نسب‌شناسی ژنتیکی (Genealogy Report)

این گزارش در قالب تاریخ روایی، به اجداد و نوادگان فرد می‌پردازد و برای انتشار به‌شکل کتابچه ایده‌آل است.

درخت با فرم ساعت شنی (Hourglass Tree)

در این نمودار، نام شخص در وسط قرار می‌گیرد و والدین در بالا و فرزندان و نوه‌ها در پایین جای می‌گیرند.

گزارش خویشاوندی (Kinship Report)

این مورد شامل فهرستی از اسامی به‌ترتیب حروف الفبا است که جلوی هرکدام، نسبت آن شخص با فرد موردنظر درج شده است.

جدول وقایع زندگی (Life Bar Chart)

در این جدول زمانی، به نقاط عطف مهم زندگی فرد اشاره می‌شود. می‌توان رویداد‌های ملی و بین‌المللی را هم به آن اضافه کرد.

گزارش فصلنامه ملی تبارشناسی آمریکا (NGS Quarterly Report)

این گزارش روایی، نوادگان را به‌ترتیب نسل معرفی می‌کند. در این سیستم، به هرکدام از فرزندان خانواده یک عدد رومی و یک عدد عربی اختصاص داده می‌شود. اگر کودک در نسل بعدی به والد تبدیل شده باشد، یک علامت «به‌علاوه» در کنار نام او قرار می‌گیرد.

درخت اجمالی نوادگان (Outline Descendant Tree)

در این درخت، اسامی نوادگان شخص در یک قالب جمع‌وجور و ساده به نمایش درمی‌آید. برای چاپ شجره‌نامه به این روش، نسبت به نمودار درختی معمولی، کاغذ بسیار کمتری مصرف می‌شود.

نمودار شجره نامه (Pedigree Chart یا Ancestor Chart)

معمولا بین ۳ تا ۵ نسل را روی یک برگه کاغذ در ابعاد A4 نشان می‌دهد. مانند سوابق گروهی خانواده، این نمودار هم برای مشاهده اطلاعات «در یک نگاه»، کارایی خوبی دارد.

نمودار زمانی (Timeline Chart)

در این نمودار میله‌ای، طول عمر فرد به تصویر کشیده می‌شود تا با یک نگاه بتوانیم افراد زنده در یک دوران و همپوشانی عمر آن‌ها با زندگی دیگران را ببینیم.

گزارش تاینی تافل (Tiny Tafel Report)

این گزارش به هر نام خانوادگی موجود در فهرست اصل و نسب افراد، یک کد اختصاص می‌دهد که اصطلاحاً ساندکس (Soundex) نامیده می‌شود و نام‌های مشابه را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد. اطلاعاتی که در این گزارش درج می‌شوند عبارتند از:

• مقاطع زمانی که افراد دارای این نام‌ها متولد شده‌اند.
• اولین و آخرین زایمان‌ها اتفاق افتاده است.

درواقع این گزارش خلاصه‌ای از نام‌های خانوادگی، مقاطع زمانی و مکان‌هایی است که محقق روی آن‌ها مطالعه می‌کند.

نمودار آبشاری (Waterfall Chart)

نمودار‌های نوادگان را می‌توانیم از سمت چپ-بالا به پایین-سمت راست هم رسم کنیم که نمودار آبشاری نام دارد.

کاربرد شجره نامه چیست؟

شجره نامه نسبت افراد با یکدیگر را به ما نشان می‌دهد و ساده‌ترین ابزار برای اطلاع از روابط خویشاوندان نَسَبی و سَبَبی است. همچنین تبارنامه، درصورتی‌که دارای جزئیات کافی باشد، در پزشکی و روانپزشکی کاربرد دارد و فرد می‌تواند به کمک آن از بیماری‌های ارثی احتمالی خود باخبر شود.

این ابزار همچنین در مطالعات تاریخی، ازجمله شناخت بهتر رویدادهای مهم و بررسی دوران‌های حکمرانی حکومت‌ها، به کار می‌آید.

یکی از کاربرد‌های دیگر نسب‌نامه، جداسازی افرادی بوده که نام یکسانی با یکدیگر داشته‌اند؛ یعنی در زمانی که هنوز به‌کارگیری نام خانوادگی برای تفکیک کردن افراد جامعه از یکدیگر آغاز نشده بود. مشابه این روش را در میان عرب‌ها شاهد هستیم که برای تفکیک کردن افراد هم‌نام، از نام پدر آن‌ها استفاده می‌کنند یا آنکه پدر یا مادر را به اسم فرزند او صدا می‌زنند. در مقاله ریشه یابی نام خانوادگی، به موضوع نحوه انتخاب فامیلی در ایران و سایر نقاط دنیا پرداختیم.

البته تبارنامه‌ها لزوماً درست نیستند و عواملی مانند گذر زمان و فراموشی می‌توانند اطلاعات اشتباهی را وارد این فهرست‌ها کنند. شجره نامه‌های جعلی نیز به‌ وفور وجود دارند که با قصد و غرض‌های مختلف، مثل سوءاستفاده با منتسب کردن فردی به خاندانی بزرگ و اصیل یا حتی با نیات خیر مانند پایان‌دادن به کشمکش‌های بین دو قبیله، نوشته شده‌اند.

این مسائل باعث می‌شود که نتوان بدون بررسی‌های لازم، اصل و نسب‌های درج‌شده در شجره نامه خانوادگی را پذیرفت. به علم بررسی و مطالعه نسب نامه ها «نسب‌شناسی» یا «تبارشناسی» گفته می‌شود. به‌عبارتی تبارشناسی علم مطالعه خانواده‌ها و تاریخچه آن‌ها است.

در شجره نامه اسامی و اطلاعات چه افرادی قرار دارد؟

اینکه در شجره نامه خانوادگی به اسامی و مشخصات چه کسانی اشاره می‌شود، به نوع و سطح جزئیات شجره نامه بستگی دارد. معمولاً در شجره نامه‌های ساده می‌توانیم علاوه بر نام خود فرد، اسامی والدین، اسامی پدربزرگ و مادربزرگ و پدر و مادر آن‌ها را ببینیم.

در یک سطح بالاتر، ممکن است خواهر‌ها و برادر‌های فرد، فرزندان، عمو، عمه، خاله، دایی و فرزندان آن‌ها هم لحاظ شده باشند. بستگی دارد که تا چند نسل از قبل و بعد را در فهرست بگنجانیم. از لحاظ اطلاعات هم در کنار نام و نام خانوادگی، ممکن است تاریخ تولد، تاریخ ازدواج، عکس چهره فرد یا… را در شجره نامه داشته باشیم.

تئوری گراف درخت خانوادگی یا شجره نامه

دیدیم که شجره نامه ارتباط اعضای یک خانواده با یکدیگر و همین‌طور با پیشینیان و نوادگانشان را نشان می‌دهد و ساختار درختی مرسوم‌ترین ابزار برای این کار است. این ساختار درختی در ریاضیات به‌عنوان «گراف» شناخته می‌شود. به‌طور خلاصه، گراف اساس ریاضی شبکه‌هایی است که در دنیا وجود دارند.

گراف از دو بخش تشکیل می‌شود: نقاط (رأس) و خطوط متصل‌کننده این نقاط (یال). به‌عبارتی گراف مجموعه‌ای از رأس‌ها است که توسط مجموعه‌ای از زوج‌های مرتب که همان یال‌ها هستند به یکدیگر شده‌اند. درخت نیز نوعی گراف ساده است که چند ویژگی خاص در آن وجود دارد. درخت‌ها در حوزه‌های مختلف، مانند: سلسله مراتب سازمانی، علوم رایانه و علوم داده، کاربرد‌های زیادی دارند.

دراین‌میان تبار نامه یک درخت است که دو ویژگی شاخص دارد:

• ساختار بالا به پایین یا «والد-فرزند»گونه دارد
• اعضای آن هیچ شانس بازگشتی ندارند (مانند تولد مجدد)

سایت‌های درخت آنلاین شجره نامه

در زمینه شجره نامه‌ها و تبارشناسی، وب‌سایت‌ها و اپ‌های گوناگونی وجود دارند. این سرویس‌ها به ما امکان می‌دهند درخت شجره نامه خانوادگی خود را رسم و ثبت کنیم، اطلاعات تبار خود را با دیگران به اشتراک بگذاریم، در بانک اطلاعاتی آن‌ها جستجو و تحقیق انجام بدهیم و در پیدا کردن شجره نامه از آن‌ها کمک بگیریم.

در ادامه به 7 وب‌سایت مطرح در این زمینه اشاره می‌کنیم. بعضی از این سرویس‌ها رایگان هستند و استفاده از بعضی دیگر نیازمند پرداخت هزینه است:

1. وب‌سایتAncestry

با وارد کردن شجره نامه خانوادگی در این وب‌سایت می‌توانید به جنبش تحقیقات نسب‌شناسی بپیوندید. این وب‌سایت شبکه گسترده‌ای از کاربران سراسر دنیا دارد و یکی از محبوب‌ترین منابع برای ثبت اطلاعات تبارشناسی محسوب می‌شود.

2. وب‌سایت FamilySearch

با ورود اطلاعات خانوادگی خودتان در این وب‌سایت، آن‌ها فوراً با داده‌های موجود بانک اطلاعاتی پیوند می‌خورند. برخلاف بعضی سایت‌های مشابه، در این سرویس، اطلاعات همه افراد خانواده در یک پروفایل جمع می‌شود تا احتمال به‌وجودآمدن داده‌های تکراری به حداقل برسد. 

3. وب‌سایت Geni

این وب‌سایت با حدود ۴۵ میلیون پروفایل، از برجسته‌ترین سرویس‌های ثبت شجره نامه است. این سرویس پیش‌تر موفق شد در فهرست ۵۰ سایت برتر سال ۲۰۰۸ مجله تایم و همچنین فهرست بهترین نرم‌افزار‌های رایگان پی‌سی مگزین قرار بگیرد.

4. وب‌سایت MyHeritage

این سرویس که دنباله‌روی وب‌سایت قدیمی GenCircles است، از حدود ۴.۶ میلیون سایت خانوادگی میزبانی می‌کند. در این سایت به نرم‌افزار Family Tree Builder، ابزار تبارشناسی با دسترسی به ۱۳۵۰ وب‌سایت و بانک اطلاعاتی مختلف و یک موتور جستجوی تشخیص شباهت چهره به سلبریتی‌ها دسترسی خواهید داشت.

5. وب‌سایت TribalPages

یکی از اولین وب‌سایت‌هایی که از دنیای پرونده‌های شجره نامه قدیمی به فضای شجره نامه‌های آنلاین پا گذاشته است. بیش از ۳۵۰ هزار سایت خانوادگی و ۵۰ میلیون نام در بانک اطلاعاتی این سرویس ثبت شده‌اند.

6. وب‌سایت WikiTree

ویکی‌تری با ترکیبی از علم تبارشناسی و آنالیز DNA به کاربران امکان می‌دهد بخشی از یک شجره نامه جهانی باشند. تاکنون حدود ۱۲ میلیون پروفایل در این سرویس ایجاد شده است و بیش از ۳۰۰ هزار نسب‌شناس آن‌ها را ویرایش کرده‌اند.

7. وب‌سایت WeRelate

آخرین وب‌سایت این فهرست، ترکیبی از دانشنامه و شبکه اجتماعی است. «بنیاد تبارشناسی آنلاین» حامی این سرویس است که تاکنون میزبان اطلاعات بیش از ۲ میلیون فرد و خانواده مختلف بوده است.

چگونه شجره نامه بنویسیم؟

راه درست استفاده از نرم‌افزار‌ها و ابزار‌های شجره نامه‌نویسی چیست و در نوشتن شجره نامه من باید چه نکاتی را رعایت کنم؟ کافی است در پر کردن فرم‌های شجره نامه به حروف لاتین، به موارد زیر توجه داشته باشید:

۱. نام خانوادگی را با حروف بزرگ بنویسید

اگر نام خانوادگی را تماماً با حروف بزرگ بنویسید، مخاطب می‌تواند با یک نگاه، نام کوچک را از آن تفکیک کند. این کار، خوانایی را بسیار بالا می‌برد.

۲. اگر فرد موردنظر نام میانی دارد، آن را بنویسید

نام میانی یا میان‌نام (Middle name) نامی است که بعد از نام کوچک فرد و پیش از نام خانوادگی می‌آید. ازآنجاکه ما ایرانی‌ها معمولاً نام میانی نداریم، این بخش را خالی می‌گذاریم. البته کسانی که در خارج از کشور متولد شده‌اند یا یکی از والدین آن‌ها خارجی است، احتمالاً نام میانی دارند.

۳. نام مستعار را بنویسید، آن‌هم در گیومه

اسم مستعار فرد را یادداشت کنید و دو طرف آن علامت گیومه (“) بگذارید.

نام مستعار، «تغییریافته» نام قانونی/رسمی فرد است که دیگران از روی صمیمیت یا… فرد را به آن شکل صدا می‌زنند. ولی میان‌نام «بخشی» از نام رسمی فرد محسوب می‌شود. مثلاً ممد به‌جای محمد، نام مستعار است.

۴. برای خانم‌ها، نام خانوادگی پیش از ازدواج را استفاده کنید

برای ثبت اطلاعات خانم‌ها، نام خانوادگی دوران تجرد آن‌ها، اصطلاحاً Maiden name، را تایپ کنید. اگر نام خانوادگی پیش از ازدواج را نمی‌دانید، فیلد را خالی بگذارید یا علامت سؤال در آن قرار بدهید.

۵. تاریخ‌ها را به شکل روز، ماه و سال بنویسید

تاریخ را به سبک اروپایی بنویسید؛ یعنی به‌ترتیب: روز، بعد ماه و بعد سال. همچنین برای اشتباه گرفته نشدن آن با قالب آمریکایی (ماه، روز، سال)، مخفف نام انگلیسی ماه را، آن‌هم با حروف بزرگ، تایپ کنید؛ نه شماره ماه را. مثلاً به‌جای 12/8/1836 بنویسید: 12 AUG 1836.

نکته: برای درج ازدواج مجدد در شجره نامه باید به دنبال فیلدی با عبارتی مشابه Other Spouses (سایر همسران) باشید.

نکته: منبع هر اطلاعاتی را که یادداشت می‌کنید، در فیلد مربوطه (Source یا عبارت مشابه) درج کنید.

جمع بندی

این مقاله به بررسی شجره‌نامه خانوادگی و اهمیت آن پرداخته است. اگر به دنبال پیدا کردن تاریخچه خانوادگی خود و اصل و نسب خود هستید، شجره‌نامه می‌تواند به شما کمک کند. با بررسی شجره‌نامه، شما می‌توانید ارتباطات خانوادگی خود را بهبود ببخشید و بیشتر درباره ریشه‌ها و تاریخچه خانوادگی‌تان بدانید.

استفاده از خدمات مدرن برای پیدا کردن شجره نامه و تاریخچه خانوادگی، راهی موثر برای بهبود شناخت خود از خود و افراد مهم در زندگی‌تان است. این اطلاعات می‌تواند در فهم بهتر از روابط و میراث فرهنگی و تاریخی خانواده کمک کند و به شما کمک می‌کند تا ارتباطات فرهنگی و اجتماعی خود را تقویت کنید. برای دریافت مشاوره ژنتیک رایگان فرم زیر را تکمیل نمایید.

هاپلوگروپ جزو مباحث تبارشناسی و ژنتیک است که به اقوام و دودمان‌ قدیمی و بزرگ اشاره دارد. هاپلوگروپ یا هاپلوگروه، به‌ بررسی اجداد مشترک قومیت‌ها می‌پردازد. در ادامه این مقاله به معرفی انواع و پراکندگی‌ هاپلوگروه ها می‌پردازیم.

هاپلوگروپ ها چه هستند؟

مطابق تعریف انجمن بین‌المللی تبارشناسی ژنتیک، هاپلوگروپ (Haplogroup) یا هاپلوگروه به یک گروه جمعیتی از مردم گفته می‌شود که از طرف پدری، مادری یا هر دو، دارای یک جد مشترک باشند. یکی از راه های شناخت و کسب اطلاعات درباره اجداد پدری و مادری، تست نژاد است.

بعضی هاپلوگروه‌ها با نژادهای مشهوری مانند وایکینگ‌ها یا بومیان استرالیا مرتبط هستند. در برخی منابع، از عبارت‌ دودمان برای اشاره به هاپلوگروه استفاده می‌شود.

با توجه‌ به اینکه Y-DNA از پدر به پسر و mtDNA از مادر به دختر و پسر منتقل می‌شود، هر دو خط وراثت مرد و زن در تعیین هاپلوگروه نقش دارند.

هاپلوگروه ها در امتداد یک دیگر و از هم ایجاد شده اند که مبدا آن هاپلوگروهی است در آفریقا. و در طول چندین هزاره، تعداد آن‌ها افزایش یافته است. با هر بار جهش DNA، گروهی از این مجموعه جدا شده و هاپلوگروپ خود را تشکیل داده است.

پیشنهاد می‌کنیم درباره آفرینش اولین انسان نیز مطالعه کنید.

رایج‌ترین هاپلوگروپ چیست؟

هر هاپلوگروپ ژنتیکی معمولاً با یک حرف بزرگ انگلیسی نام‌گذاری می‌شود. ممکن است در ادامه، اعداد و حروف کوچکی هم به دنبال این حرف بیاید که نشان‌دهنده زیرشاخه و… است؛ مانند: A → A1 → A1a. در این‌ باره بیشتر توضیح خواهیم داد.

هاپلوگروه H که از نوع mtDNA یا مادری است، در میان حدود ۴۰ درصد از مردم اروپا یافت می‌شود. همین مسئله، آن را به رایج‌ترین هاپلوگروپ مادری در غرب بدل می‌سازد. البته این هاپلوگروپ در شمال آفریقا، خاورمیانه، آسیای مرکزی و شمال آسیا هم فراوانی قابل‌توجهی دارد.

در آفریقا، هاپلوگروه‌های L1، L2 و L3 رایج‌ترین هاپلوگروه‌های mtDNA هستند؛ در حالی‌ که در بیشتر کشورهای جنوبی و شرقی آسیا، انواع B، C، D، M و Y فراوان‌ترین‌ها محسوب می‌شوند. برای اقیانوسیه، رایج‌ترین هاپلوگروپ‌ها انواع N و P و در آمریکا نیز A، B، C و D هستند.

 میان هاپلوگروه‌های Y-DNA یا پدری، در اروپا نوع R1 بیشترین سهم را دارد، در خاورمیانه نوع J معمول‌ترین است و در آفریقا نیز E و A رایج‌ترین‌ها به شمار می‌روند. انواع C، O و L در آسیا و اقیانوسیه و نوع Q هم در آمریکا بیشترین رواج را دارند.

مطلب پیشنهادی: درباره جد و آباد!

انسان نئاندرتال یکی از نژاد‌های باستانی و نخستین است حدود ۴۰ هزارسال قبل منقرض شده‌اند اما شباهت ژنی و ظاهری که با انسان‌های امروزی داشتند، توجه خیلی‌ها را جلب کرده است. برای آشنایی با نئاندرتال‌ها کلیک کنید.

تفاوت بین هاپلوگروپ های مادری و هاپلوگروپ های پدری چیست؟

بعضی از موارد تفاوت هاپلوگروه مادری و پدری عبارتند از:

بیشتر بخوانید: اقوام ایرانی شامل کدام قومیت ها می شوند؟

هاپلوگروپ مادری

هاپلوگروپ‌های مادری (Maternal haplogroups) توسط دی‌ان‌ایِ میتوکندری (دی‌ان‌ای میتوکندریایی)، یعنی mtDNA، تعیین می‌شوند. برخلاف انواع دیگر دی‌ان‌ای، mtDNA در خارج از هسته سلول قرار دارد و از همین‌ رو با دی‌ان‌ای‌های دیگر ترکیب نمی‌شود.

این مسئله باعث می‌شود که فرد با افراد دیگری که به خط تباری مستقیم مادری او تعلق دارند، هاپلوگروه مادری یکسانی داشته باشد؛ یعنی با مادر، برادر، خواهر، خاله و مادربزرگ مادری خود هاپلوگروه مادری یکسان دارند. چنانچه منشاء این هاپلوگروه را دنبال کنیم، به یک جهش ژنتیکی مشترک در مقطعی از تاریخ خواهیم رسید.

هاپلوگروپ پدری

وضعیت هاپلوگروه های پدری کمی پیچیده‌تر است. هاپلوگروه پدری به کروموزوم Y فرد مربوط می‌شود و به‌ خاطر آنکه این همان کروموزوم جنسی مردان است، از پدر به پسر به ارث می‌رسد. از آنجا که زنان کروموزوم Y ندارند، به‌طور پیش‌فرض هاپلوگروپ پدری نخواهند داشت.

با این‌ حال این امکان برای آن‌ها وجود دارد که با انجام آزمایش ژنتیک برای یکی از اقوام مذکر از طرف پدر، هاپلوگروپ پدری خود را پیدا کنند. در حالت ایده‌آل، این فرد باید پدر، برادر، عمو یا پدربزرگ فرد باشد.

انواع هاپلوگروپ ها

هاپلوگروپ‌ها را براساس دو دسته پدری (Y) و مادری (mtDNA) تقسیم‌بندی می‌کنیم:

هاپلوگروپ‌های پدری (Y)

هاپلوگروه های بدون جهش M168

• هاپلوگروپ A: رایج در آفریقا
• هاپلوگروپ B: آفریقا

هاپلوگروپ‌های با جهش M168

• C: اقیانوسیه، آسیا، آمریکای شمالی و با فراوانی کمتر در آمریکای جنوبی، جنوب شرق آسیا، جنوب آسیا، غرب آسیا و اروپا
• YAP+:
  • DE
    • D: تبت، نپال، ژاپن و آسیای میانه. به‌طور پراکنده در نیجریه، سویه و عربستان سعودی
    • E: اروپا، خاورمیانه، شمال و شرق آفریقا. در ایران از ۱۰ درصد فراتر نمی‌رود.
      • E1b1a
      • E1b1b

هاپلوگروه های با جهش M89

• F: اقیانوسیه، اروپا، آسیا و قاره آمریکا
  • FT: چین، ویتنام و سنگاپور
• G: بیشتر در قفقاز و در ایران تنها ۱۰ درصد فراوانی دارد.
• H
  • H1’3
    • H1
      • H1a: هند، سریلانکا، نپال، پاکستان، ایران و آسیای میانه
      • H1b
    • H3: هند، سریلانکا، پاکستان، بحرین و قطر
  • H2
• IJK

با جهش‌های L15 و L16

• IJK
  • IJ
    • I: رایج در اروپا، با فراوانی کمتر در خاورمیانه
      • I1
      • I2
    • J: خاورمیانه، ترکیه، منطقه بالکان و شمال آفریقا
      • J*عمدتاً در سقطرا (جزیره‌ای در یمن)،عمان، یونان، جمهوری چک و در میان مردمان ترک یافت می‌شود. مشاهداتی هم در پاکستان شده است.
      • J1: رایج در سامی‌ها. در ایرانی‌ها به‌ندرت بالای ۱۰ درصد است.
      • J2: رایج در بالکان، ساحل اروپایی مدیترانه و منطقه قفقاز. در ایرانی‌ها بالای ۲۳ درصد. در بین کردها فراوانی بالایی دارد. برای معرفی کامل هاپلوگروپ j2 کلیک کنید.
  • K

همراه با جهش M9

• K
  • LT
    • L: جنوب آسیا، آسیای میانه، جنوب غرب آسیا، مدیترانه و فراوانی در بین بلوچ‌ها
    • T: شما آفریقا، شاخ آفریقا، جنوب غرب آسیا، جنوب آسیا و مدیترانه
  • K(xLT)

 جهش M526

• M: گینه نو، شرق اندونزی
• NO
  • N: شمال اوراسیا
  • O: شرق، جنوب شرقی و جنوب آسیا، آسیای میانه
    • O1
      • O1a
      • O1b
    • O2
• P-M45
  • Q-M242
    • Q-M3
  • R
    • R1
      • R1a: رایج در اوراسیا. فراوان در اقوام پشتون و بلوچ
      • R1b: از ایرلند تا ایران گسترده و در نواحی کوهستانی ایران و ارمنستان نسبتاً رایج است؛ به‌ویژه اقوام یغنابی و کردها
    • R2: جنوب آسیا و آسیای میانه
  • S: گینه نو و شرق اندونزی

هاپلوگروپ‌های R1a و R1b

هر دو هاپلوگروپ منشأ مشترکی در هاپلوگروپ R دارند، اما مسیرهای گسترش آن‌ها متفاوت بوده است. جالب است بدانید هر دو هاپلوگروپ با گسترش زبان‌های هندواروپایی مرتبط هستند و نقش مهمی در شکل‌گیری ساختار ژنتیکی اروپا و بخش‌هایی از آسیا داشته‌اند.

همانطور که بالاتر ذکر شد، R1a یکی از هاپلوگروپ‌های برجسته در آسیای میانه، جنوب آسیا، شرق اروپا و کشورهای حوزه بالتیک است. دانشمندان معتقدند که هاپلوگروپ R1a در حدود ۱۵۰۰۰ تا ۲۵۰۰۰ سال پیش در اوراسیا پدید آمده باشد و با حرکت‌های مهاجرتی گروه‌های هندواروپایی از استپ‌های اوراسیا به سمت اروپا، آسیای میانه و جنوب آسیا گسترش یافته است.

هاپلوگروپ R1b بیشتر در غرب اروپا شایع است، اما در برخی از جمعیت‌های آسیای مرکزی و جنوب غربی آسیا نیز یافت می‌شود. هاپلوگروپ R1b در حدود ۱۸۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ سال پیش به وجود آمده و در دوران نوسنگی با مهاجرت کشاورزان اولیه از شرق به اروپا گسترش یافته است.

هاپلوگروپ‌های مادری (mtDNA)

هاپلوگروپ های میتوکندری یا mtDNA به سه دسته اصلی L، M و N تقسیم می‌شوند. دسته L تقریباً تمام آفریقایی‌تبارها را شامل می‌شود.

گروه M که در پی اولین موج مهاجرت انسان‌ها به وجود آمده،شامل:

• M1: اقوام اتیوپی، سومالی و هند
• CZ: بسیاری از مردم سیبری
  • زیرشاخه C: بعضی از سرخپوستان آمریکا
  • زیرشاخه Z: بسیاری از سامی‌ها، بعضی از کره‌ای‌ها، برخی از مردم شمال چین و بعضی از اقوام آسیای مرکزی
• D: بعضی از سرخپوستان آمریکا، بسیاری از سیبریایی‌ها و اقوام شمال آسیای شرقی
• E: اقوام مالایی، بورنئو، فیلیپینی، بومیان تایوان و پاپوآ گینه نو
• G: بسیاری از اقوام شمال شرق سیبری، شمال آسیای شرقی و آسیای مرکزی
• Q: اقوام ساکن ملانزی، پلینزی و گینه نو

دسته N نیز به دودمانی که در خارج از آفریقا تکامل یافته، اشاره می کند. اعضای این دسته عبارتند از:

• A: بسیاری از سرخپوستان آمریکا و بعضی از اقوام آسیای شرقی و سیبریایی‌ها
• I: فراوانی ۱۰ درصدی در شمال و شرق اروپا
• S: بخشی از بومیان استرالیا
• W: بعضی از اقوام اروپای شرقی، جنوب آسیا و جنوب شرق آسیا
• X: شماری از سرخپوستان آمریکا، سیبریایی‌های جنوب، آسیایی‌های جنوب غربی و اروپایی‌های جنوب
• Y: بیشتر نیوخ‌ها و نیاسی‌ها؛ بسیاری از آینوها، تونگوسی‌ها و آسترونزیایی‌ها. با فراوانی کم، در بعضی نقاط دیگر سیبری، شرق آسیا و آسیای مرکزی
• R: زیر شاخه بزرگی از نوع N که عملا به دو بخش اوراسیای غربی و اوراسیای شرقی تقسیم می‌شود. تقریبا تمام جوامع اروپا و بخش عمده‌ای از خاورمیانه امروزی در این زیرشاخه جای می‌گیرند. درصد کمی هم در سایر گروه‌های N قرار می‌گیرند. اعضای زیرشاخه R عبارتند از:
  • B: برخی از چینی‌ها، تبتی‌ها، مغولی‌ها، اقوام آسیای مرکزی، کره‌ای‌ها، سرخپوستان آمریکا، سیبریایی‌های جنوب، ژاپنی‌ها و استرالیایی‌ها
  • F: به‌طور عمده در جنوب شرق آسیا، به‌ویژه ویتنام و جزیره Hvar کرواسی
  • R0: در عربستان، اتیوپی و سومالی؛ همچنین اروپا، غرب آسیا و شمال آفریقا
  • Pre-JT: شام (ناحیه لبنان امروزی)، با فراوانی ۲۵ درصدی در اقوام بادیه‌نشین، دیده می‌شود؛ همچنین در شمال و شرق اروپا، رود سِند  و مدیترانه
  • U: فراوانی زیاد در اوراسیای غربی، شبه‌قاره هند و الجزایر. زیرشاخه U5 آن در کشورهای اسکاندیناوی و بالتیک، به‌ویژه سامی‌ها، فراوانی بالایی دارد.

هر فرد چند هاپلوگروپ می‌تواند داشته باشد؟

هر فرد دو هاپلوگروپ از سمت مادر و پدر دارد. برای زنان نمی‌توان با یک آزمایش، مستقیماً هاپلوگروه پدری را تعیین کرد؛ چرا که آن‌ها کروموزوم Y ندارند.

جمع‌بندی

هاپلوگروپ یا هاپلوگروه شامل جمعیتی از انسان‌ها است که از سمت پدری یا مادری، جد مشترکی دارند. به‌عبارتی بررسی هاپلوگروپ‌ها راهی برای آگاهی از واقعیت تعلق فرد به یک قوم و همین‌طور زمان و مکان زندگی اجداد او محسوب می‌شود.

تعلق فرد به یک هاپلوگروپ بستگی به تعداد SNPهایی(چندریختی تک-نوکلئوتید-single-nucleotide polymorphism،) دارد که او وارث آن‌ها است؛ یعنی اساساً همان تعداد جهش‌های ژنتیکی. با انجام آزمایش ژنتیک تبارشناسی، SNPهای فرد بررسی و هاپلوگروه‌های وی مشخص می‌شوند.