فواید بازی درمانی و کاربردهای آن

یکی از شیوه‌های جدید درمان که برای رفع مشکلات رفتاری استفاده می‌شود بازی درمانی (play therapy) است. این شیوه از درمان، احساسات و هوش کودک را درگیر می‌کند و موجب می‌شود کودک یاد بگیرد احساسات خود را ابراز کند و هیجانات را کنترل کند.

فرد درمانگر که در زمینه‌ی بازی درمانی آموزش کافی دیده باشد می‌تواند هنگام بازی رفتارهای کودک را به دقت مشاهده کند و آن‌ها را بفهمد و به وی کمک کند تا آسیب‌های حل نشده و احساسات خود را بروز بدهد. به این ترتیب ذهن کودک نیز درگیر حل مسئله می‌شود و سعی می‌کند رفتارهای مناسب را جایگزین رفتارهای پیشین کند.

البته ممکن است در شروع بازی درمانی کودک کمی مقاومت کند و رفتارهای خود را تغییر ندهد اما با صبر و حوصله‌ی درمانگر و مداومت بر انجام بازی کم‌کم یاد می‌گیرد هیجانات خود را کنترل کند و احساسات رو به شکل مناسب بروز بدهد و مناسب‌ترین رفتار را انجام دهد.

آشنایی با کاربردهای بازی درمانی

بازی درمانی محدودیت سنی خاصی ندارد و افراد مختلف در سنین متفاوت می‌توانند از این شیوه‌ی درمانی استفاده کنند؛ اما بیشترین استفاده و اثربخشی بازی درمانی در کودکان 3 تا 12 سال است. موارد زیر اختلالاتی است که برای درمان آن‌ها می‌توان از بازی درمانی استفاده کرد.

• کودکانی که با بیماری‌های مزمن یا مراقبت‌های تسکینی روبرو هستند.
• برای درمان کودکانی که تحت فشار خشونت خانگی، بی‌توجهی یا سوء استفاده قرار می‌گیرند.
• کودکانی که اختلالات یادگیری دارند یا در فرایند رشد آن‌ها تاخیر مشاهده می‌شود.
• کودکانی که در مدرسه یا در خانه مشکلات رفتاری دارند.
• برای درمان کودکان پرخاشگر و عصبانی می‌توان از بازی درمانی استفاده کرد.
• کودکانی که در خانواده‌ی آن‌ها مشکلات و مشاجرات خانوادگی وجود دارد، فرزند طلاق هستتند، یکی از والدین یا هردو فوت کرده‌اند را می‌توان با بازی درمانی به زندگی عادی برگرداند.
• کودک هایی که درگیر حوادث طبیعی و سوانح شده‌اند و مشکلی جسمی یا روحی برایشان پیش آمده است.
• کودکانی که درگیر مشکلات روحی مانند اضطراب، افسردگی و غم می‌شوند.
• کودکانی که اختلال بیش فعالی و نقص توجه (ADHD) یا اختلال اوتیسم (ASD) دارند.
• برای درمان کودکانی که در غذا خوردن یا توالت رفتن اختلال دارند از بازی درمانی استفاده می‌شود.

انواع بازی درمانی کدام است؟

کودکان با توجه به روحیات و ویژگی‌های خود بازی‌های خاصی را انجام می‌دهند. بازی درمانی که با هدف درمان اختلالات و مشکلات کودک انجام می‌شود دو نوع است.

بازی درمانی فعال (Active play therapy)

در بازی درمانی فعال درمانگر باید وارد جریان بازی شود و کودک را به سمتی که باعث بروز مشکل شده پیش ببرد. در این روش تعدادی اسباب بازی به کودک داده می‌شود و بازی را هدایت می‌کند. برخی از کودکان بعد از تولد فرزند دوم یا سوم دچار مشکلات رفتاری می‌شوند. اگر درمانگر بخواهد با بازی درمانی فعال این مشکلات را رفع کند باید در جریان بازی حس غم، حسادت، خشم و نفرت را در کودک برانگیزاند و تا این حس‌های منفی در جریان بازی تخلیه شود و در مواجه‌های روزانه با کودک تازه متولد شده بروز نکند.

بازی درمانی غیر فعال (Stimulus situation)

در بازی درمانی غیر فعال درمانگر نقشی در بازی ایفا نمی‌کند و سعی نمی‌کند که بازی را جلو ببرد. بلکه تعدادی اسباب بازی به کودک داده می‌شود تا اضطراب کودک با بازی کردن کم شود. بازی‌های درمانی غیر فعال به صورت فردی یا گروهی آموزش‌های مناسبی را به کودک می‌دهد.

در بازی‌های گروهی کودک یاد می‌گیرد قوانین گروه را رعایت کند، با دیگران سازگار شود و همکاری کند، نوبت بازی را رعایت کند و از همه مهم‌تر یاد می‌گیرد موفقیت جمعی بر موفقیت فردی اولویت دارد. ممکن است در برخی بازی‌ها درمانگر هم وارد بازی‌های گروهی شود اما اغلب به عنوان کسی که از بیرون بازی را نظاره می‌کند ایفای نقش می‌کند.

آشنایی با فواید و ضرر بازی درمانی

یکی از اولین سوالات والدین در مورد بازی درمانی مزایا یا معایب احتمالی ان است. آن‌ها اغلب تمایل دارند بدانند آیا بازی درمانی ارزش صرف وقت و هزینه را دارد یا اینکه بعد از صرف زمان تغییر چندانی در شرایط کودک ایجاد نخواهد شد. واقعیت این است بازی درمانی قطعاً با مزایای بسیاری همراه است که به شرح زیر است:

• یکی از مهمترین فواید بازی درمانی افزایش اعتماد به نفس کودکان است.
• با بازی درمانی کودک مهارت‌های اجتماعی را یاد می‌گیرد.
• مشکلات رفتاری و عملکرد تحصیلی کودک با بازی درمانی بهبود می‌یابد.
• کودک با بازی درمانی مسئولیت پذیری را یاد می‌گیرد.
• در خانواده‌های فرزند خوانده روابط والدین و فرزندان بهبود می‌یابد.
• مهارت‌های خلاقانه و راهکارهای مقابله‌ای برای حل مسئله در کودکان تقویت می‌شود.
• کودکان با بازی درمانی یاد می‌گیرند به دیگران احترام بگذارند و همدلی کنند.
• بازی درمانی موجب مستحکم شدن روابط خانوادگی می‌شود.

اما پژوهش‌ها و کارهای عملی که تاکنون انجام شده هیچ شواهید از زیان آور بودن بازی درمانی را اثبات نکرده است.

آشنایی با بازی درمانی برای بزرگسالان

با اینکه بازی درمانی برای درمان اختلالات کودکان شناخته می‌شود اما بزرگسالان هم می‌توانند از این شیوه‌ی درمانی استفاده کنند. در واقع این شیوه نوعی روان درمانی است که در آن از بازی برای جلوگیری یا درمان چالش‌های اجتماعی و روانی استفاده می‌شود.

در زندگی مدرن امروز بزرگسالان نیز تنش‌ها و مشکلات زیادی را تجربه را تجربه می‌کنند و ممکن است در روابط خانوادگی، شغلی یا خلق و خو دچار مشکل شوند که با تخلیه‌ی هیجانات در بازی می‌توانند روابط خود را بهبود دهند و اعتماد بنفس بیشتری داشته باشند.

همچنین بازی‌هایی مانند شطرنج یا سایر بازی‌های هوش می‌توانند مغز فرد را به چالش بکشند و موجب بهبود عملکرد مغز شوند. همچنین حافظه را تقویت کنند و خلاقیت را افزایش دهند.

بازی درمانی برای بزرگسالانی که مبتلا به مشکلات زیر باشند استفاده می‌شود:

• زوال عقل
• مصرف مواد مخدر
• تروما و آزار جنسی
• اختلال استرس بعد از سانحه
• ناتوانی‌های فکری
• مراقبت‌های آسایشگاهی

بازی درمانی برای کودکان

بازی درمانی برای کودکان نیازمند آموزش و تخصص است که روانشناسان به خوبی با آن آشنایی دارند. والدین نیز درصورتی‌که بخواهند از این شیوه استفاده کنند باید مهارت‌های لازم برای این کار را بیاموزند و با اصول کلی آشنا باشند. به طور مثال باید بدانند که بر بازی تمرکز کنند نه بر مشکل کودک، یا اینکه در بزی‌ها از گوشی موبایل استفاده نکنند یا کلماتی نظیر باید، نبایدف چرا را استفاده نکنند. در بازی احساس توانمندی را از کودک نگیرند و اجازه دهند خودش کارها را به صورت مستقل انجام دهد.

بازی درمانی برای کودکان اوتیسم

یکی از مناسب‌ترین راه‌های درمان برای کودکان اوتیسم بازی درمانی است. کودکان اوتیسم تمایلی به ایجاد ارتباط ندارند، در دوست‌یابی ضعیف هستند اما بازی درمانی به آن‌ها کمک می‌کند تا قدرت استدلال در آن‌ها تقویت شود، درک بهتری از مفاهیم بین فردی داشته باشند و ارتباطات بیشتری برقرار کنند.

قوانین بازی با کودکان اوتیسم

برای افزایش اثربخشی بازی درمانی در کودکان اوتیسم باید چند اصل رعایت شود.

1-قوانین بازی گروهی به کودک آموزش داده شود. مثلاً به او یاد دهیم قبل از حرف زدن دست خود را بالا بیاورد، برای بازی کردن یا صحبت کردن نوبت را رعایت کندف هنگام حرف زدن تماس چشمی برقرار کند، روی خط و داخل ساختمان راه برود.

2- از موضوعات مشخص برای جلسات درمانی استفاده شود. موضوعاتی نظیر سفر به دور دنیا، کتاب‌های خواندنی و خدمات اجتماعی، یک روز در کنار ساحل انتخاب شود و در جلسه‌های پشت سر هم این این مفاهیم برای کودک تکرار شود تا در ذهنش باقی بماند.

• فعالیت مناسب کودکان اوتیسم

3- یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی که در بازی درمانی کودکان اوتیسم باید آموزش داده شود ارتباط برقرار کردن است. این کودکان باید یاد بگیرند وقتی در جمع هستند سلام و احوالپرسی کنند و تمام کردن ارتباط و خداحافظی کردن را هم یاد بگیرند. به این ترتیب برای پایان دادن رابطه هم با مشکل مواجه نمی‌شوند.

مناسب‌ترین بازی‌ها برای کودکان اوتیسم بازی نقش‌ها و پاداش‌دهی است.

بازی درمانی برای بیش فعالی

کودکانی که دارای اختلال نقص توجه هستند رفتارهای خاصی دارند. این کودکان دائماً به این طرف و ان طرف می‌پرند، آرام و قرار ندارند، نافرمان هستند و به حرف کسی گوش نمی‌دهند، تمرکز کافی برای گوش دادن به درس یا تمام کردن کارها ندارند و وسط حرف دیگران می‌پرند، این کودکان تحمل انتظار کشیدن را ندارند و پیش از تمام شدن سوالات جواب را می‌گویند.  اما با بازی کردن می‌توان این مشکلات را رفع کرد و توجه و تمرکز کودک را بالا برد.

معرفی بازی برای کودکان بیش فعال

بازی‌هایی مانند درست کردن پازل، استفاده از نخود و لوبیا برای درست کردن خانه و نقاشی کشیدن باعث می‌شود مشکلاتی مانند عدم تمرکز در این کودکان حل شود. البته باید توجه داشت این کودکان نمی‌توانند بازی‌هایی که نیاز به توجه و دقت دارد را انجام دهند و دچار مشکل می‌شوند و لازم است حتماً بازی‌های بی خطر را انجام دهند.

به طور مثال یکی از بازی‌هایی که تمرکز آن‌ها را افزایش می‌دهد این است که یک یک روزنامه به او بدهیم و بخواهیم دور یک حرف مشخص یا کلمه‌ی مشخص خط بکشد یا از او بخواهیم در یک مجله‌ی ورزشی دور کلمه‌ی توپ خط بکشد.

بازی درمانی برای کودک لجباز

بازی درمانی برای کودکان لجباز باید در راستایی باشد که حل مسئله را یاد بگیرند و سعی کنند رفتارهای لجبازانه و پرخاشگرانه را با رفتاری مثبت جایگزین کنند. معمولاً لجبازی کودکان علت‌های مختلفی دارد، برخی کودکان تمایل دارند با والدین بازی کنند و والدین از این کار امتناع می‌کنند که باعث لجبازی کودک می‌شود. برخی کودکان نیز خشم یا اضطراب درونی دارند یا مشکلاتی مانند گرسنگی یا بی‌خوابی دارند که باعث می‌شود کودک لجبازی کند.

معرفی بازی برای کودکان لجباز

بازی‌های مختلفی برای کنترل لجبازی کودکان وجود دارد؛ یکی از این بازی‌ها بازی بادکنک‌های خشم است. در این بازی کودک بادکنک‌ها را باد می‌کند، آن را محکم می‌بندد و سپس با یک شی نوک تیز آن را می‌ترکاند. این بازی به کودک یاد می‌دهد خشم خود را تخلیه کند و از این طریق لجبازی کمتر می‌شود.

بازی دیگری که برای کنترل خشم در کودکان لجباز پیشنهاد می‌شود پاره پاره کردن روزنامه است. پیش از شروع بازی از کودک قول می‌گیریم که بعد از تمام شدن بازی کاغذ پاره‌ها را جمع کند و بعد به او اجازه می‌دهیم روزنامه یا کاغذی را که به او داده‌ایم  را پاره کند.

بازی درمانی برای اختلال سلوک

اختلال سلوک یا CD نوعی از ناهنجاری‌ است که در برخی کودکان مشاهده می‌شود. این اختلال از بدرفتاری فراتر است و در پسرها رایج‌تر از دختران است. کودکان و نوجوانانی که به اختلال مبتلا هستند بی مسئولیت هستند، ممکن است از خانه یا مدرسه فرار کنند، دست به سرقت بزنند یا حتی به افراد دیگر یا حیوانات صدمه وارد کنند.

معمولاً کودکانی که مشکلات اجتماعی دارند یا تجربه‌ی آسیب‌زایی را پشت سر گذاشته‌اند، دچار این مشکل می‌شوند و پرخاشگری می‌کنند. اما برای بهبود رفتارهای اجتماعی این کودکان و کنترل این رفتارها می‌توان از بازی درمانی استفاده کرد.

معرفی بازی برای کودکان مبتلا به اختلال سلوک

یکی از بازی‌های درمانی و اثربخش برای کودکان مبتلا به اختلال سلوک قصه گفتن است. با درگیر کودکان در فضای داستان می‌توان مهارت‌های اجتماعی را به آن‌ها یاد داد و از تداوم ییا تشدید مشکلات آن‌ها جلوگیری کرد.

کاربرد بازی درمانی برای اختلال خواندن

یکی از اختلالاتی که در کودکان شایع است اختلال خواندن است. این اختلال ارتباطی به میزان بهره‌ی هوشی ندارد و موجب درک نادرست از مطلب، تلفظ نادرست و نوشتن ناقص می‌شود. بنابراین کودکانی که دچار این اختلال می‌شوند مهارت‌های آموزشی مرتبط با خواندن را به خوبی یاد نمی‌گیرند و دچار مشکل می‌شوند.

کودکانی که دچار این اختلال می‌شوند علاقه‌ای به خواندن متن ندارند، یا کلمات را پشت سرهم می‌خوانند، جملات را به صورت کند و بریده بریده ادا می‌کنند و حتی برخی از آن‌ها در تشخیص زمان هم به مشکل می‌خورند.

بازی مناسب برای کودکان مبتلا به اختلال خواندن

بازی‌های مختلفی برای درمان این اختلال برای کودکان طراحی شده است. یکی از این بازی‌ها بازی شباهت و تفاوت است. در این بازی نقاشی‌هایی که تفاوت جزئی با هم دارند در اختیار کودک قرار داده می‌شود و از او خواسته می‌شود این تفاوت‌ها را پیدا کند؛ به این ترتیب یادگیری کودک تقویت می‌شود. همچنین می‌توانیم از کودک بخواهیم شعری را از روی کتاب با صدای بلند بخواند یا آن را با دیگر دوستان خود همخوانی کند. به این ترتیب کودک درگیر فرایندی می‌شود که در آن یاد می‌گیرد کلمات را درست تلفظ کند و با دقت بخواند.

تفاوت کاردرمانی و بازی درمانی برای کودکان چیست؟

کادردرمانی فعالیتی هدفمند است که در آن کودک از طریق کارکردن و تمرین‌های کاربردی انجام صحیح حرکات را یاد می‌گیرد و به این ترتیب می‌تواند بر ناتوانی غلبه کند، مشکلات عملکردی را حل کند و به بیشترین میزان استقلال عملکردی برسد. در کاردرمانی به همان میزانی که مشکلات جسمی حل می‌شود مشکلات روانی کودک هم حل می‌شود.

در کاردرمانی کودکان توان عضلات افزایش پیدا می‌کند، بدشکلی‌های مفصلی و جسمانی رفع می‌شود، رفلکس‌های غیر طبیعی مهار می‌شود، مهارت‌های روزمره به کودک آموزش داده می‌شود، مهارت‌های عاطفی بهبود پیدا می‌کند، مهارت‌های شناختی مانند توجه و تمرکز، حافظه، مهارت حل مسئله تقویت می‌شود.

بازی درمانی نیز یک فعالیت هدفمند است اما برخلاف کاردرمانی که از طریق کار انجام می‌شود از بازی استفاده می‌کند. بازی درمانی مهارت‌ها را به کودک یاد می‌دهد و کمک می‌کند با احساسات خود آشنا شود و راهی برای کنترل و ابراز آن پیدا می‌کند.

معرفی چند نمونه بازی درمانی

درمانگران برای رفع مشکلات و اختلالات کودکان از بازی‌های مختلفی استفاده می‌کنند. نوع بازی بستگی به مشکل جسمی یا روحی کودک، میزان هوش، سطح رشد جسمی و ذهنی، بهره‌ی هوشی، جنسیت، میزان خلاقیت، میزان سلامتی، فرهنگ خانواده و بسیاری موارد دیگر دارد. به همین دلیل انواع بازی‌ها شامل موارد زیر است:

بازی‌های قانونمند

در این بازی‌های قوانین مشخصی وجود دارد و بازی به صورت گروهی انجام می‌شود؛ لذا تمام کودکان موظف هستند از قوانین بازی تبعیت کنند. پس رعایت کردن نوبت، کمک به همدیگر، کار گروهی و اهمیت تعاون را یاد می‌گیرند.

بازی‌های جسمی

یکی از قدیمی‌ترین بازی‌ها که مورد علاقه‌ی تمام بچه‌ها قرار می‌گیرد بازی‌های جسمی است. در این بازی‌ها ذهن و جسم کودک درگیر می‌شود و به تکاپو می‌افتد. ممکن است این بازی‌ها به صورت فردی یا گروهی انجام شود. در این بازی برای جنب و جوش انرژی صرف می‌شود، پس علاوه بر اینکه خستگی کودک از بین می‌رود موجب تخلیه‌ی خشم و عصبانیت کودک هم می‌شود، همچنین حین بازی کودک غم‌های خود را فراموش می‌کند.

بازی‌های تقلیدی

در بازی‌های تقلیدی کودکان سعی می‌کنند نقش آدم‌های اطرافشان را تقلید کنند. اولین نقش‌هایی که معمولاً تمام کودکان با آن بازی می‌کنند نقش پدر و مادر است. دختر بچه‌هایی که با عروسک‌ها رفتار مادرانه دارند یا پسرهایی که نقش پدر خانواده را تقلید می‌کنند یا نقش‌های اجتماعی مانند پلیس، معلم را در بازی‌هایشان تقلید می‌کنند و در این بازی‌ها از وسایل و لباس‌های آن‌ها استفاده می‌کنند.

مثل دخترانی که کفش پاشنه دار مادر خود را می‌پوشند یا پسرانی که از وسایل پدر در بازی‌هایشان استفاده می‌کنند.

بازی‌های خیالی

در این نوع بازی قوه‌ی تخیل کودکان تقویت می‌شود و به آرزوهایشان بها داده می‌شود. به طور مثال درمانگر از کودکان می‌خواهد آرزوهایشان را روی کاغذ نقاشی کنند یا تصور خود را از جنگل می‌کشند. به این ترتیب کودک بدون اینکه چیزی را لمس کند، آن را در ذهن خود تصور می‌کند و رشد اجتماعی و عاطفی تقویت می‌شود.

بازی‌های آموزشی

برای رشد قوای جسمی  و ذهنی کودکان می‌توان از بازی‌های آموزشی استفاده کرد و از طریق آموزش و یادگیری مهارت‌های مختلفی را به آن‌ها آموزش داد. به طور مثال می‌توان با بازی آموزشی اعداد، رنگ‌ها، اسم حیوانات، اطلاعاتی در مورد شغل‌ها یا خیلی از موارد دیگر را به کودک آموزش داد.

بازی‌های خلاقیتی

کودک خلاق به راحتی می‌تواند احساسات و عواطف خود را بروز دهد و راه‌های جدید برای حل مشکلات و مسائل خود پیدا کند. خمیر بازی، شن بازی، نقاشی کردن، استفاده از یک کلکه برای جمله سازی یا داستان گفتن نمونه‌هایی از کارهای خلاقانه است که موجب رشد کودک می‌شود.

جمع بندی

به طور کلی بازی درمانی شیوه‌ای از مشاوره است که در آن از بازی برای ارزیابی، پیشگیری یا درمان اختلالات روانی و اجتماعی استفاده می‌شود. این شیوه‌ی درمانی فقط شامل سرگرم کردن کودکان نیست و آن‌ها را درگیر یک فرایند حل مساله یا آموزش مهارت می‌کند. درواقع با این ابزار می‌توان بدون اینکه کودک از درمان ناراضی باشد با سهیم کردن او در لذت بازی اختلالات و مشکلات وی را درمان کرد. علت این امر این است که کودکان در ارتباط با اسباب بازی‌ها راحت‌تر می‌توانند احساسات خود را بروز دهند.

سوالات متداول

چه موقع سراغ بازی درمانی برویم؟

ازی درمانی شیوه‌ای از روانکاوی است که برای پیشگیری و درمان مشکلات و اختلالات رفتاری کودکان تاثیر زیادی دارد. درواقع این شیوه هم نقش درمان کننده دارد و هم می‌تواند از بزرگ شدن مشکل جلوگیری کند.

چرا برای درمان اختلالات کودکان از بازی درمانی استفاده کنیم؟

فرایند بازی درمانی یک شیوه‌ی بی‌خطر و کم هزینه است که می‌تواند مشکلات رفتاری و هیجانی کودکان را حل کند. در این فرایند کودک یاد می‌گیرد خواسته‌ها و نیازهای خود را مطرح کند و زمان و مکان بازی را محیط امنی تلقی می‌کند که می‌تواند هیجانات خود را بروز ده

بازی درمانی برای چه افرادی توصیه می‌شود؟

استفاده از بازی درمانی محدودیت سنی و جنسی ندارد و افرادی که مبتلا به اختلال باشند می‌توانند از این شیوه‌ی درمانی استفاده کنند. اما استفاده از بازی درمانی در کودکان 3 تا 12 سال بیشتر است.

چه مدت طول می‌کشد تا از بازی درمانی نتیجه بگیریم؟

تعیین زمان دقیق درمان با استفاده از بازی درمانی مشکل است، زیرا مشکلات کودکان با هم تفاوت دارند و بالتبع اثرپذیری متفاوتی دارند. اما به طور متوسط 20 جلسه‌ی درمانی برای رفع اختلالات و مشکلات کودکان کافی است. طول مدت هر جلسه هم بین 30 تا 50 دقیقه است و به طور روتین جلسات هفتگی برگذار می‌شود.

بازی درمانی جایگزین چه درمان هایی است ؟

بازی درمانی توسط متخصصان بهداشت روان، روانشناسان و مددکاران اجتماعی انجام می‌شود اما برای کودکانی که نیاز به درمان دارویی هستند نمی‌توان آن را به عنوان روش درمانی جایگزین استفاده کرد. در واقع این روش جایگزین روش‌های دیگر نیست اما می‌توان به عنوان یک روش موثر از آن استفاده کرد.