انسان نئاندرتال یکی از نژاد‌های باستانی و نخستین است حدود ۴۰ هزارسال قبل منقرض شده‌اند اما شباهت ژنی و ظاهری که با انسانهای امروزی داشتند، توجه خیلی‌ها را جلب کرده است. در این مطلب به طور کامل به ابعاد مختلف زندگی نئاندرتالها اعم از ویژگی‌ها، جنگ و ادوات‌شان، بیماری‌ها و موارد دیگر می‌پردازیم.
همچنین در انتهای مقاله شما را به دریافت مشاوره ژنتیک رایگان و انجام آزمایش تبارشناسی برای کشف میزان شباهت ژنی شما با این دسته از انسانهای نخستین دعوت می‌کنیم؛ همراه ما باشید.
انسان نئاندرتال کیست؟
انسان نئاندرتال، یکی از ۷ نوع انسان اولیه و یکی از نزدیک‌ترین نژاد‌های انسان، به انسان امروزی است. در این مطلب به ابعاد مختلف زندگی نئاندرتالها که در ایران هم بودند؛ می‌پردازیم.
نئاندرتالها یک نژاد از انسانهای نخستین هستند که از ۶۰۰ تا ۳۵ هزار سال قبل روی زمین و در بخش‌های متفاوت قاره اروپا و آسیا زندگی می‌کردند. در تحقیقات انجام شده روی فسیل‌های به دست آمده از آنها مشخص شد که (DNA) این نوع از انسان، شباهت زیادی با انسانهای مدرن و امروزی دارد. در مقاله انسان های اولیه به معرفی سایر گونه های انسان نخستین پرداختیم؛ برای مطالعه کلیک کنید.
انسانهای نئاندرتال در حدود 40 هزار سال پیش منقرض شدند اما در بدن بسیاری از انسانهای امروزی ژن‌هاشان وجود دارند.
نتایج این تحقیقات نشان می‌دهد که به صورت کلی (DNA) آنها با انسان امروزی تنها 0.12 درصد تفاوت دارد. اما (DNA) تنها شباهت انسانهای نئاندرتال با انسان امروزی نبود. آنها می‌توانستند از سلاح‌ها و ابزارهای متفاوت استفاده کنند و همچنین اقدام به جمع‌آوری و استفاده از‌اشیای زینتی نیز می‌کردند.
انسان نئاندرتال را باید به عنوان اجداد انسانهای امروزی دانست. نظریه فرگشت انسان هم بر اساس این شباهت بسیار زیاد (DNA) مطرح شده و قوت گرفته است. احتمالاً این ژن‌ها از طریق آمیزش نئاندرتالها با انسان خردمند که اجداد انسان امروزی محسوب می‌شوند، به انسانهای مدرن انتقال پیدا کرده‌اند.
در تست نیاکان مای اسمارت ژن، ردپای ژنتیکی نئاندرتال ها در ژنتیک شما مورد بررسی قرار می گیرد؛ شما چقدر به انسان نئاندرتال شبیه هستید؟ برای پاسخ به این سوال کافی است با تست نژاد مای اسمارت ژن آشنا شوید.
نئاندرتال امروزی کیست؟
نئاندرتال امروزی چیست؟ شاید برخی افراد با شنیدن عبارت نئاندرتال امروزی این سؤال را از خود بپرسند که مگر نئاندرتالها در حدود 35 هزار سال قبل منقرض نشده اند. پس چطور نئاندرتال امروزی وجود دارد؟
باید بگوییم که بر اساس تحقیقات انجام شده در بدن انسانهای امروزی به جز آفریقایی‌ها بین 2 تا 4 درصد از ژن نئاندرتالها وجود دارند. پس باید بگوییم که انسان امروزی بخشی از (DNA) خود را از انسانهای نئاندرتال به ارث برده است.
Neanderthal چه شکلی بودند؟ ویژگی های ظاهری انسان نئاندرتال
انسانهای نئاندرتال کاسه سری بزرگ‌تر از انسان امروزی داشتند. همچنین پیشانی نئاندرتالها از انسان امروزی بزرگ‌تر بود اما از نظر قدی از انسانهای مدرن کوتاه قامت‌تر بودند.
همچنین آنها بینی بزرگی داشتند که مناسب برای زندگی در آب و هوای سرد است. همین امر سبب شده بود تا آنها از سایر انواع انسانهای نخستین با سرما سازگاری بیشتری داشته باشند. قد انسان اولیه نئاندرتال مذکر حدود ۱۶۵ سانتی‌متر و نئاندرتال مؤنث بین قدی در حدود ۱۵۵ سانتی‌متر داشت.
هاپلوگروپ یا هاپلوگروه، به بررسی اجداد مشترک قومیت‌ها می‌پردازد؛ برای پیدا کردن هاپلوگروه خود، کلیک کنید!
آیا نئاندرتال ها باهوش بودند؟
اگر موفقیت و هوش را مساوی با توانایی زنده ماندن و بقا بدانیم، نئاندرتال ها انسانهای باهوشی بودند.
آنها توانسته‌اند دویست و پنجاه هزار سال در سخت‌ترین اقلیم و شرایط آب و هوایی زندگی کنند. در مقابل، ما انسانهای امروزی تنها و تنها صد هزار سال است که در روی کره زمین زندگی می‌کنیم و در چهل هزار سال گذشته به مناطق معتدل‌تر کوچ کرده‌ایم.
در ذهن انسان‌شناسان اروپایی که برای اولین بار (بیش از صد سال) پیش شروع به مطالعه نئاندرتالها کردند، آنها تجسم انسانهای بدوی بودند؛ یعنی، این گونه انسانی پایین‌تر از ما انسان خردمند قرار می‌گرفت.
امروزه تصور پژوهشگران بسیار تغییر یافته و به نظر می‌رسد به واقعیت زندگی نئاندرتالها نزدیک‌تر شده‌ایم.
به طور کلی اندازه مغز نئاندرتال ها، بزرگ‌تر از متوسط مغز انسان مدرن بوده اما این لزوما نشانه‌ی باهوش بودن نیست. یکی از نشانه‌های هوش بالای نئاندرتال ها این است که برای بقا به تغییرات محیطی خود پاسخ می‌دادند.
مثلا زمانی که یخچال‌ها از محل زندگی آنها عقب‌نشینی می‌کردند، گیاهان خوراکی کمیاب‌تر می‌شدند. پس نئاندرتال ها برای غذای بیشتر به حیوانات بزرگ سم‌دار تکیه می‌کردند.
نکته مهم‌تر اینکه شکار این حیوانات بزرگ مستلزم برنامه‌ریزی، ارتباط و همکاری است که گویا نئاندرتال ها توانایی‌اش را داشته‌اند.
همچنین نئاندرتالها احتمالاً سیستم ارتباطی پیشرفته‌تری نسبت به سایر نخستی‌ها داشتند، مثلا می‌توانستند صداهای گفتاری تولید کنند.
اما احتمالا مهم‌ترین ویژگی نئاندرتال ها که نشان از هوش و ارتباطات قوی اجتماعی آنها دارد، مرگ آگاهی است.
برای اینکه موجودی نسبت به مرگ آگاه باشد لازم است در موارد زیر رشد یافته باشد:
- مولفه‌های فرهنگی
- لب‌های پیشانی و گیجگاهی مغز
انسان نئاندرتال نیز که مرگ آگاه بوده است، احتمالا چنین ظرفیت‌هایی داشته است.
برای مثال، یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که نئاندرتال ها نیز مردگان خود را دفن می‌کردند و حتی مراسماتی برای انجام این امر داشتند. آنها از همنوعان خود پرستاری می‌کردند و در صورت مرگ آنها، سوگواری انجام می‌دادند.
میزان شباهت به نئاندرتال ها، فقط یکی از مولفه هایی است که در تست نیاکان مای اسمارت ژن بررسی می شود؛ برای آشنایی بیشتر، کلیک کنید. راستی! شما چند درصد به نئاندرتال ها شباهت دارید؟!
نئاندرتال ها چگونه منقرض شدند؟
بر اساس یافته‌های محققان، انقراض نئاندرتالها در حدود ۳۵ تا ۴۰ هزار سال پیش اتفاق افتاده است. باید بگوییم که در حدود ۵ هزار سال پس از ورود انسان خردمند به اروپا در بیشتر بخش‌های این قاره دیگر نئاندرتالی وجود نداشت و آنها منقرض شده بودند.
دانشمندان در خصوص انقراض نئاندرتالها نظریات متفاوتی دارند و هنوز توافق بر سر نحوه انقراض آنها وجود ندارد. برخی از دانشمندان با توجه به فسیل‌های پیدا شده می‌گویند که حمله حیوانات گوشتخوار به نئاندرتالها به مرور باعث انقراض آنها شده است.
برخی دیگر از دانشمندان تغییرات زمین مانند فعالیت‌های آتشفشان کامپانیان ایگنیمبرت ایتالیا و سرد شدن زمین را دلیل اصلی انقراض انسانهای نئاندرتال می‌دانند. از دیگر نظریه‌هایی که در خصوص انقراض انسان نئاندرتال وجود دارد، بروز جنگ‌های خونین با کشته‌های بسیار در میان گروه‌های متفاوت آن‌هاست.
برخی دانشمندان معتقدند که آنها منقرض نشده اند و به همزیستی با انسان خردمند پرداخته اند و به مرور ژن انسان خردمند بر ژن آنها غالب شده است. در خصوص نحوه انقراض نئاندرتالها هنوز نمی‌توان دلیل قطعی بیان کرد.
گروه دیگر اعتقاد دارند که انسانهای نئاندرتال بازمانده به مرور به گروه‌های انسانهای خردمند پیوستند و به مرور ترکیب ژن‌ها باعث شد تا دیگر نئاندرتالی روی زمین باقی نماند.
ویژگی انسانهای نئاندرتال و سبک زندگی آن ها
آنها را باید جنگجویانی ماهر دانست که توانسته بودند برای هزاران سال در رأس هرم موجودات در مناطق زندگی خود قرار داشته باشند. اما آنها تنها در استفاده از سلاح ماهر نبودند. آنها از برخی لوازم به عنوان لوازم زینتی یا آرایشی استفاده می‌کردند.
آیا میدانستید که
شجرنامه انواع مختلفی دارد و یکی از آنها شجره نامه ژنتیکی است؟! برای آشنایی بیشتر، کلیک کنید.
در اکتشافات انجام شده توسط دانشمندان و باستان شناسان در کنار فسیل‌های انسان نئاندرتال، صدف‌های خوراکی مدیترانه ای کشف شد.
در این صدف‌ها رنگ وجود داشت که محققان اعتقاد دارند انسان نئاندرتال از آنها برای رنگ کردن بدن خود استفاده میکرده است. همچنین از برخی از این صدف‌ها به عنوان آویز و وسیله تزئینی نیز استفاده می‌شده است.
گروه خونی نئاندرتالها
نکته دیگری که باید به آن اشاره کنیم، گروه خونی نئاندرتالها خواهد بود. باید بدانید که بر اساس تحقیقات دانشمندان که در نشریه علمی وان پلاس منتشر شده است، نئاندرتالها هم گروه‌های خونی مشابه انسانهای خردمند و امروزی داشته اند.
رژیم غذایی و سبک زندگی نئاندرتالها
احتمالا جالب‌ترین نکته درباره سبک زندگی انسانهای نئاندرتال این است که آنها سحرخیز بوده‌اند!
جالب‌تر اینکه انسانهای امروزی سحرخیز نیز این عادت را از طریق DNA به ارث رسیده از نئاندرتال ها دارند!
از دیگر نکات مهم سبک زندگی نئاندرتال ها، شکارچی بودنشان است. اتفاقا آنها شکارچیان ماهری بوده‌اند و با توجه به این نکته رژیم غذایی‌شان نیز وابسته به گوشت بوده است.
اما گفتیم که نئاندرتالها به خوبی می‌توانستند خود را با محیط تطبیق دهند، پس آن‌هایی که در مناطقی با پوشش گیاهی بیشتر زندگی می‌کردند، در رژیم غذایی‌شان هم گیاهان بیشتری داشتند.
تجزیه و تحلیل‌های باستان‌شناسی از ابزارهای سنگی به جا مانده از نئاندرتال ها نشان از رژیم غذایی گسترده‌ی آنها شامل گیاهان، حیوانات عظیم‌الجثه مانند ماموت، ماهی‌ها و احتمالاً پرندگان دارد.
چرا شکار کردن حیواناتی کوچک مانند ماهی‌ها و پرندگان مهم است؟
چون شکار این اقلام اغلب منحصراً در قلمرو انسانهای مدرن تلقی می‌شده و مبنایی برای برتری دادن به ما بوده است.
همچنین مهارت‌های بسیاری هستند که تا مدت‌ها تصور می‌شد تنها مختص به انسان امروزی (هوموساپینس) است، در حالی که با کشفیات جدید مشخص شده انسان نئاندرتال هم، چنین توانایی‌ها داشته، مانند:
- کار با آتش
- هنر نقاشی
نئاندرتال ها پیش از اجداد ما شروع به استفاده از آتش برای محافظت از خود، پختن غذا و ساخت ابزار کردند.
همچنین آنها نخستین هنرمندان زمین بوده‌اند و در مراسمات آیینی آثار هنری و نقاشی خلق می‌کردند.
اکتشافاتی از حکاکی‌ها و نقاشی‌هایی با انگشتان یا ابزار ایده‌ی بدوی و فاقد تفکر پیچیده بودن نئاندرتالها را به چالش می‌کشد.
تفاوت انسان و نئاندرتال
نئاندرتالها را هم باید نوعی از انسانهای نخستین دانست. آنها از نظر ژنتیکی شباهت بسیاری به انسان امروزی داشتند اما در این میان تفاوت‌هایی نیز وجود دارند. هوش پایین‌تر را باید یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های انسان و نئاندرتالها دانست.
البته تفاوت‌های دیگری نیز وجود دارند که از میان آنها باید به استخوان‌های درشت‌تر و بدنی عضلانی‌تر و قوی‌تر اشاره کرد.
جنگ انسان خردمند و نئاندرتال
همانطور که گفتیم انسانهای نخستین تنها یک گونه نبوده اند و در برخی مواقع بیش از یک نوع از آن ها روی زمین زندگی می‌کردند. در حدود 600 هزار سال پیش انسان های اولیه به دو بخش تقسیم شده بودند.
این دو بخش شامل انسان خردمند و انسانهای نئاندرتال یا همان هوموساپینس و نئاندرتال می‌شد. جنگ را باید بخشی از ذات انسان دانست.
میان بسیاری از گونه‌های متفاوت و حتی یک گونه خاص همیشه جنگ‌هایی وجود داشته است. انسانهای نئاندرتال را باید جنگجویان بزرگی دانست و همین امر سبب شد تا در برخورد با انسان خردمند به سرعت از بین نروند.
جنگ میان انسان خردمند و انسان نئاندرتال در حقیقت در حدود 100 هزار سال طول کشید. این جنگ بیشتر بر سر منابعی مانند زمین و قلمرو برای شکار و کشاورزی بود.
در بسیاری از سال‌های این جنگ طولانی انسان خردمند به دلیل بدن ضعیف تر، چشمان کوچک‌تر که در تاریکی کمتر می‌دید و آشنایی کمتر با قلمرو از انسان نئاندرتال شکست می‌خورد. اما خردمندها با ساخت سلاح‌های بهتر توانستند در نبردها پیروزی بیشتری کسب کنند و در این جنگ پیروز شوند.
ابزارهای نئاندرتال ها
چرا ساخت ابزار نکته مهمی در مورد نئاندرتال‌هاست؟
وقتی گونه‌ای توانایی ساخت ابزار را دارد، یعنی توانایی تجسم سه بعدی، خلاقیت و برنامه‌ریزی ذهنی را هم دارد.
ابزار دست نئاندرتالها در ابتدا تنها یک سنگ ساده بوده، اما آنها با تجسم و تخیل به این نتیجه رسیده‌اند که می‌توان از تکه سنگی ساده برای خودشان ابزاری بسازند؛ سپس با نیروی خلاقیت و برنامه‌ریزی این کار را انجام داده‌اند.
بنابراین، ساخت ابزار از جهت نشان دادن توانایی ذهنی این گونه‌ی انسانی حائز اهمیت است. ابزارهای کشف شده از نئاندرتال ها عبارتند از:
- چاقوهای ساخته شده از سنگ چخماق
- تبرهای دستی
- سرنیزه مخصوص شکار
- ابزاری D شکل از جنس استخوان گوزن شمالی برای بریدن گوشت
نئاندرتال ها بیماری‌شان را درمان می‌کردند!
دانشمندان با بررسی بقایای فسیل و جرم دندان نئاندرتال ها توانسته‌اند اطلاعات ارزشمندی در مورد وضعیت سلامتی‌شان به دست آورند.
برای مثال، از روی اسکلت یک نئاندرتال کشف شده در اسپانیا متوجه شده‌اند که بیماری مزمن گوارشی و آبسه دندان داشته. همچنین اثرات ژنوم گیاهان دارویی و حتی کپک پنی‌سیلیوم نیز در این جسد کشف شده و نشان می‌دهد که نئاندرتال ها دانش دارویی و درمانی داشته‌اند!
هرچند بسیاری از پژوهشگران معتقدند که تعامل و ارتباط جنسی بین نئاندرتال ها و اجداد ما انسان های امروزی تنها برای مدت کوتاهی بوده است، اما در همین زمان هم بیماریی‌های مختلف بین‌مان رد و بدل شده که هنوز هم اثراتش در ژنتیک ما باقیست.
برای مثال، انقباض دوپویترن (یا بیماری وایکینگ) که اختلالی است در دست و باعث خمیدگی انگشتان می‌شود، احتمالا از نئاندرتال ها به ما رسیده است.
چرا انسان های مدرن جایگزین نئاندرتالها شدند؟
هنوز هم پاسخ این سوال موضوعی بحث‌برانگیز میان محققان است، اما این نکته واضح است که نه فقط یک عامل بلکه ترکیبی از چندین مورد منجر به جایگزینی نئاندرتالها توسط انسانهای مدرن (هوموساپینس) شده است.
به طور کلی وقتی گونه‌ای جایگزین گونه‌ی دیگر می‌شود به این معناست که گونه‌ی جدید مزایای رقابتی داشته است.
این نقاط قوت در هومو ساپینس‌ها عبارتند از:
- رشد شناختی
برخی پژوهشگران معتقدند رشد و ابزار شناختی انسان خردمند از نئاندرتال ها پیشرفته‌تر بوده است. زبان و تکنیک های ابزارسازی انسان خردمند یک پله از دیگر گونه‌های انسانی جلوتر بوده، به همین دلیل امکان برنامه‌ریزی، همکاری و انتقال فرهنگی بین‌شان بهتر بوده است.
- ساختار اجتماعی
هم هومو ساپینس ها و هم نئاندرتال ها در گروه‌های اجتماعی دور هم زندگی می‌کردند، اما گروه‌های نئاندرتال ها از تعداد نفرات کمتری تشکیل شده بود.
گروه‌های بزرگ‌تر به انسانهای امروز امکان قدرت بیشتر، تنوع ژنتیکی بالاتر و در نهایت شانس بقای بیشتر می‌داده است.
- انطباق‌پذیری
به نظر می‌رسد که انسانهای مدرن با محیط‌های مختلف و تغییرات اقلیمی از آب و هوای سرد گرفته تا مناطق استوایی آفریقا، سازگارتر بوده‌اند. انطباق‌پذیری بیشتر در تمام جانوران منجر به بقا می‌شود.
- بیماری
یکی دیگر از حدس‌هایی که پژوهشگران می‌زنند این است که احتمالا هومو ساپینس ها ناقل بیماری‌هایی بوده‌اند که نئاندرتال ها نسبت به آن مصونیت نداشتند.
چنین اتفاقی بارها در جمعیت‌های دیگر انسانی مثل برخورد استعمارگران اروپایی با بومیان قاره آمریکا نیز رخ داده است.
ایران کشوری با اقوامی غنی و متنوع است؛ ما در مقاله اقوام ایرانی به معرفی گروه‌های قومی پرداختیم؛ شما از کدام قوم هستید؟
انسان نئاندرتال در ایران
باید بدانید که نئاندرتالها در ایران نیز زندگی می‌کردند. مطالعات و اکتشافاتی که در خصوص نئاندرتالها در بخش جنوب غربی آسیا و ایران انجام شده بسیار کمتر از این مطالعات در اروپا است.
اما با توجه به کشف فسیل‌ها و ابزار سنگی متعلق به این گونه انسان اولیه در مناطقی از رشته کوه زاگرس باید گفت که نئاندرتالها در ایران نیز زندگی می‌کردند. غار کلدر در استان لرستان و غار رواسی در استان کرمانشاه دو مورد از مکان‌هایی بوده که در آن ابزارهایی از نئاندرتالها کشف شده اند.
نئاندرتال ها در کرمانشاه
در سال 1378 یک دندان فسیل شده در کرمانشاه پیدا شد. این فسیل در غار وزمه این استان کشف شد. این فسیل نئاندرتال ایران را باید به عنوان اولین مدرکی دانست که نشان می‌داد نئاندرتالها در ایران سکونت داشتند. قزوین، یکی دیگر از شهرهای ایران است که آثار انسان نئاندرتال در آن کشف شد.
جمع بندی
انسان نئاندرتال را باید یکی از انواع گونه‌های انسانهای اولیه دانست که ژن آنها در بسیاری از انسانهای امروزی وجود دارد. از ویژگی‌های ظاهری بارز آنها باید به پیشانی بلند و درشتی و قد متوسط‌شان اشاره کرد. اگر شما هم تمایل دارید بدانید چند درصد از ژن نئاندرتالها را به ارث برده‌اید؛ در فرم مشاوره ژنتیک رایگان، اطلاعات خود را ثبت کنید.
معنی کلمه نئاندرتال چیست؟
معنی لغوی کلمه نئاندرتال به معنی انسان غارنشین، وحشی و اولیه است. از دیگر معانی که برای این کلمه بیان می‌کنند می‌توان به مواردی مانند اولیه، پیشرفت نکرده، ابتدا و وحشی اشاره کرد.
انسان های نئاندرتال چه موجوداتی بودند؟
نئاندرتالها را باید یک گونه یا زیر گروه انسان های نخستین دانست که در حدود 35 هزار سال پیش منقرض شدند. این گونه از انسان های اولیه در اروپا و مناطق غربی و مرکزی آسیا زندگی میکرده است. دانشمندان در خصوص علت انقراض آنها نظریههای متفاوتی دارند که هنوز هیچ گروهی نتوانسته مدرک محکم و غیر قابل بحثی در خصوص ادعای خود ارائه دهد.
منابع:
- https://ijar.ut.ac.ir/article_55492.html
- https://www.smithsonianmag.com/science-nature/rethinking-neanderthals-83341003/#:~:text=%E2%80%9CThey%20were%20believed%20to%20be,to%20help%20them%20do%20so.
- https://parsi.euronews.com/2023/12/15/scientists-find-genes-inherited-from-neanderthal-dna-increase-tendency-to-rise-early
- https://parsi.euronews.com/2024/02/21/what-was-life-like-for-female-neanderthals
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3161061/#:~:text=Neanderthal%20sites%20certainly%20contain%20plenty,predominately%20of%20large%20herbivore%20meat.
- https://parsi.euronews.com/2023/07/07/british-archaeologists-discovered-300000-year-old-stone-knives
- https://www.deborahsilvermusic.com/?m=the-discovery-of-neanderthal-art-%E2%80%93-sapiens-vv-Wx6l9bhz
- https://parsi.euronews.com/2021/08/09/neanderthals-were-the-first-artists-on-earth-study-shows
- https://parsi.euronews.com/2024/03/28/why-did-modern-humans-replace-the-neanderthals
4 دیدگاه
ژنتیک نئاندرتالها توی ژنوم انسان امروزی تاثیری گذاشته؟؟؟
درود بر شما فرنوش عزیز؛
قطعا بله؛ اما میزان تاثیری که گذاشته جای بحث داره.
تقریبا ۴ درصد ژنوم انسان امروزی سوای (انسان های غیرافریفایی) تحت تاثیر ژنتیک نئاندرتال هاست. این درصد بین اروپایی ها و اسیایی ها بیشتر از سایر نقاط دنیاست.
از لحاظ ظاهری، بینی کشیده و بلند انسان های امروزی، به نئاندرتال ها برمیگرده. زیستگاه این انسان اب و هوای سردی داشته و برای سازگاری با این اب و هوا و رد و بدل کردن هوا بینی های بلندی داشتند. از طرفی برای جذب بیشتر نور خورشید و گرما رنگ پوست روشنی داشتند که به انسان های امروزی از جمله اروپایی ها رسیده.
در موارد دیگه میشه سیستم ایمنی برای مقاومت در برابر برخی بیماری های عفونی مثل سل و وبا هم تحت تاثیر ژنتیک نئاندرتال ها قرار گرفته.
یعنی بعد از انسان خردمند قرار کی باشه؟ 🙂
جالب بود ممنون
خوشحالیم که خوشتون اومده.